Даследчык кірылічнага кнігадрукавання Беларусі, вучоны-скарыназнавец, вядучы медыявіст, доктар гістарычных навук Георгій Якаўлевіч Галенчанка, навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН, пачынаў свой працоўны шлях у аддзеле рэдкай кнігі.
Працу студэнту чацвёртага курса гістфака БДУ прапанаваў дырэктар Дзяржаўнай бібліятэкі БССР імя У.І. Леніна Іосіф Бенцыянавіч Сіманоўскі. Дакрананне да старадрукаў на ўсё жыццё абудзіла ў ім прагу да вывучэння беларускіх кніжных здабыткаў.
Мы звярнуліся да вядомага гісторыка, які з 82 гадоў жыцця 60 прысвяціў навуцы, з просьбай успомніць пачатак яго працоўнай біяграфіі.
– Георгій Якаўлевіч, нагадайце, калі ласка, як гэта адбылося?
– Ад самага пачатку я вывучаў кірылічныя і лацінамоўныя кнігі вельмі сур’ёзна. Прыходзіў у бібліятэку, заказваў літаратуру, ставіў дзве планкі, на іх – фотаапарат ФЭД даваеннай вытворчасці, наводзіў на рэзкасць і здымаў. Дома друкаваў і ствараў адпаведныя картатэкі. Іосіф Бенцыянавіч быў выдатным, сімпатычным чалавекам, добра ведаў замежныя мовы. Ён, убачыўшы маю цікавасць, не зрабіў заўвагу, што робяцца здымкі без дазволу дырэктара, але распытаў, чым я займаюся, і запрасіў прыйсці на працу пасля заканчэння ўніверсітэта. Так я паступіў у аддзел беларускай літаратуры, дзе сустрэў вопытнага бібліёграфа, даследчыцу і літаратуразнаўцу Ніну Барысаўну Ватацы. Мы абмяркоўвалі з ёй розныя пытанні. Потым вызвалілася месца ў аддзеле рэдкай кнігі, я перайшоў туды супрацоўнікам і быў прызначаны загадчыкам аддзела. Так я працаваў у Ленінскай бібліятэцы на працягу 1960–1962 гадоў і займаўся апісаннем кніг.
– Ад дыплома, прысвечанага кірылічнаму кнігадрукаванню, да доктарскай дысертацыі “Францыск Скарына – беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар”, абароненай у 1999 годзе. Якім быў гэты шлях?
– Шлях гэты быў доўгім. У 1962 годзе, атрымаўшы мэтавае накіраванне ў аспірантуру Маскоўскага гісторыка-архіўнага інстытута, я працягваў вывучаць кірылічныя выданні, надрукаваныя на беларускіх землях.
У Маскве меў магчымасць карыстацца бібліятэчнымі фондамі і сустракацца з такімі дасведчанымі навукоўцамі, як Антаніна Зёрнава, Яўген Неміроўскі. Спадарыня Антаніна паказвала мне многія кнігі. Я пазнаёміўся з кнігамі, датычнымі Расіі, Украіны, Польшчы, дзе захавалася кірылічная літаратура, падрыхтаваў працу ў трох тамах.
Дарэчы, працаваў на друкарскай машынцы, выпушчанай яшчэ да Першай сусветнай вайны, і ў Маскве набыў новую.
У 1965 годзе пад кіраўніцтвам члена-карэспандэнта АН СССР доктара мастацтвазнаўства, прафесара А.А. Сідарава абараніў кандыдацкую дысертацыю “История белорусского книгопечатания ХVI–ХVIII веков”.
Па заканчэнні аспірантуры і вяртанні ў Мінск мне прапанавалі выкладаць навуковы камунізм, бо быў попыт на яго. На кафедры ў БДУ працавалі вельмі інтэлігентныя і адукаваныя асобы, але яны былі вымушаны ўкладвацца ў адпаведныя рамкі.
У той час я ажаніўся з Людмілай Івановай. Зараз яна працуе ў Нацыянальным дзяржаўным архіве. Пасля трох гадоў выкладання навуковага камунізму я перайшоў у Інстытут гісторыі АН БССР, дзе працягнуў займацца кнігазнаўчай тэматыкай.
– Ваш бацька Якаў Пракопавіч, кандыдат філасофскіх навук, быў выкладчыкам Мінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута, пазней працаваў у БДУ. Яго педагагічны і навуковы досвед дапамагаў вам?
– Так. Бацькі мае, перш за ўсё, былі людзі чалавечныя і гуманныя, сям’я была кніжнай. Бацька паходзіў з украінамоўнага бранскага казацтва. У Маскве ён заканчваў Інстытут чырвонай прафесуры. У 1931 годзе быў накіраваны на працу ў петразаводскі Карэла-Фінскі ўніверсітэт, дзе выкладаў дыялектычны матэрыялізм. Я нарадзіўся ў Петразаводску ў 1937 годзе.
У 1939 годзе студэнты курса, дзе бацька выкладаў, добраахвотнікамі пайшлі на савецка-фінскую вайну. Сам бацька, хаця і меў бронь, мог пазбегнуць удзелу ў ваенных дзеяннях, але таксама ў 1940 годзе добраахвотнікам пайшоў на фронт. Маці атрымала паведамленне, што ён загінуў. Яго часць трапіла ў акружэнне, але ён здолеў выратавацца. Перад наступленнем фінаў, мы з маці і дзвюма сёстрамі перабраліся з Петразаводска на баржы ў Сыктыўкар, дзе і пражылі да канца вайны. Суседнія баржы побач з намі былі затопленыя ворагам.
Пасля вайны ў Мінску выдзялялі кватэры, і бацька аддаў адзін наш пакой сям’і афіцэра. Калі мы прыехалі з Сыктыўкара ў Мінск, я паступіў вучыцца ў 8-ю школу. На першых занятках мы пісалі тэксты на беларускай мове. Я атрымаў двойку, бо прыехаў з поўначы і выхоўваўся на рускай мове і культуры. З таго часу я сур’ёзна пачаў займацца беларускай мовай і выдатнікам закончыў сярэднюю школу № 42. Мой дыпломны праект на Усесаюзным аглядзе-конкурсе студэнцкіх прац атрымаў залаты медаль.
Маці Бэці Генрыхаўна была эканамістам і ў 50-я гады выкладала ў тэхналагічным універсітэце імя Сталіна гісторыю эканомікі. У часы сталінскіх рэпрэсій бацькі не ўсведамлялі маштабаў усяго, што адбывалася ў краіне. Пры дзецях яны пазбягалі размоў пра гэта.
– Ваша кніга “Францыск Скарына”, напісаная ў суаўтарстве з В. Чамярыцкім і В. Шматавым, атрымала прэмію ЮНЕСКА ў канцы 70-х гадоў.
– Яна была перакладзена і выдадзена для замежнікаў на англійскай і французскай мовах. Кніжка была невялікай, сапраўды, добра чыталася, распаўсюджвалася па арганізацыях, якія цікавіліся старажытнай пісьменнасцю, і атрымала прэмію. Гэтыя, выдадзеныя на замежных мовах кнігі, дазволілі значна пашырыць вядомасць Беларусі ў свеце і паказаць самабытнасць і высокую ступень культурнага развіцця беларускіх зямель на розных этапах гісторыі.
– У 1990-м, калі святкавалася 500-годдзе з дня нараджэння Францішка Скарыны, вы былі ініцыятарам, навуковым кансультантам і аўтарам археаграфічнага каментару да трохтомніка факсімільнага выдання скарынаўскай Бібліі.
– Каб выдаць Біблію Скарыны, спатрэбілася знайсці найлепшы захаваны экзэмпляр, і дапоўніць яго аркушамі з розных выданняў. Для гэтага прыйшлося аб’ездзіць бібліятэкі розных краін. У падарожжах мяне суправаджаў фатограф Мінскай фабрыкі каляровага друку, які здымаў выяўленыя асобнікі ці аркушы. Я апісаў, у якіх краінах і бібліятэках захоўваюцца кнігі.
– Аб’яднаўшы даследаванні ХVIII–ХХ стагоддзяў, працы савецкага перыяду, замежныя публікацыі, агляды скарыніяны ў сваёй дысертацыі, абароненай у 1999 годзе, вы падрабязна апісалі розныя бакі кнігавыдавецкай і асветніцкай дзейнасці Скарыны.
– Я выкарыстоўваў гісторыка-рэтраспектыўную бібліяграфію, апісанні кніжных фондаў, непасрэдная эўрыстыка ў айчынных і замежных архівах, бібліятэках, музеях і прыватных зборах, прымяняліся метады структурна-аналітычнага, апісальнага і гісторыка-параўнальнага даследавання.
Важным напрамкам скарыназнаўства 60–90-х гадоў былі даследаванні філасофскіх, грамадска-палітычных, этычных, эстэтычных поглядаў Скарыны, рэнесансна-гуманістычных тэндэнцый у яго творчасці. Акрамя мяне асаблівасці выдавецкай і літаратурнай дзейнасці Скарыны вывучалі У.М. Конан, Ю.А. Лабынцаў, В.А. Чамярыцкі, М.М. Грынчык і іншыя. Відавочны прарыў у беларускай скарыніяне, узняцце яе на новы ўзровень у канцы 80–90-х гадах было звязана з дзейнасцю дзяржаўных і навуковых устаноў Беларусі. У 1991 годзе пад кіраўніцтвам А. Мальдзіса ўтварыўся Навукова-асветніцкі цэнтр імя Скарыны, дзе былі сканцэнтраваныя скарынаўскія даследаванні.
У той перыяд вялікі абагульняючы матэрыял быў сістэматызаваны ў фундаментальным юбілейным выданні “Францыск Скарына і яго час: энцыклапедычны даведнік”. Поспехі былі дасягнуты ў бібліяграфічных, кнігазнаўчых, крыніцазнаўчых і мовазнаўчых даследаваннях. Апісана была большасць экзэмпляраў кніг Скарыны, выяўлены і ўведзены ў навуковы ўжытак амаль усе актавыя дакументы, якія датычаць Скарыны.
– Нацыянальная бібліятэка, калі ініцыявала навукова-даследчую праграму да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання, змагла абаперціся на вашы даследаванні і ажыццявіць поўнае ўзнаўленне скарынаўскай спадчыны ў 20-ці тамах.
– Гэта, безумоўна, прыносіць вялікае задавальнне! Скарынаўская спадчына застанецца бясцэнным скарбам для нашчадкаў.
Зараз я працую над спадчынай Радзівілаў, кнігазборамі, якія захаваліся ў канцы ХVIII стагоддзя. Поўнасцю апісваюцца тамы, якія засталіся. Бібліятэка Радзівілаў патрапіла спачатку ў Дом урада, потым – у акадэмічную бібліятэку.
У Празе ў юбілейным 2017 годзе я набыў прыладу для лепшай працы над тэкстамі і рукапісамі – павелічальнае шкло з падсветкай. Хочацца яшчэ папрацаваць і апублікаваць добрае і істотнае.
Гутарыла Эла Дзвінская спецыяльна для інтэрнэт-партала Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Фота з архіва Г.Я. Галенчанкі.
