Произведениями Михася Зарецкого энкаведисты сначала зачитывались, а затем пытали и убили его.
Уроды ненавидят красивых, дураки издеваются над умными, посредственности убивают талантливых. Власть рабов уничтожает свободных. Советская власть только за одну ночь – с 29 на 30 октября 1937 года – уничтожила более 100 представителей белорусского элиты. В безымянные могилы под куропатскими соснами преступники тогда закопали и цвет национальной литературы. Через 80 лет мы вспоминаем имена расстрелянных талантов белорусской словесности.
Его сильной воле завидовал Алесь Дудар: «...Міхася цяжка зьбіць зь яго пазыцыі, /.../ ён туга паддаецца ўсякаму пералому». Произведения Зарецкого, особенно повесть «Голы звер», были настолько популярными, что книги уносили из библиотек, о чем вспоминал Моисей Седнёв: «...у бібліятэцы толькі і чуеш: “Голы звер” Зарэцкага ёсць? Калі гэтыя кніжкі знаходзіліся ў шафе забароненых твораў, іх кралі. Ніякія меры не памагалі. /.../ Яго чыталі ахвотней, чым каго іншага з беларускіх празаікаў».
Обложка повести «Голы звер». 1926 год
Считал, что на его творчество больше всего повлиял отец – свободолюбивый дьяк со скандальным характером
«Маё /.../ дзяцінства /.../ пакінула рад уражаньняў, зьвязаных з /.../ бесшабашным характарам /.../ бацькі. Сямейныя непаразуменьні чаргаваліся са службовымі “эксцэсамі”. У дачыненьні да /.../ начальства /.../ бацька вёў сябе надзвычай /.../ незалежна /.../. Некалькі разоў яму даводзілася /.../ адбываць “ссылку” ў якім-небудзь манастыры. Увогуле “вайна” зь людзьмі, ад якіх ён залежаў, прайшла яркай ніцьцю праз усё жыцьцё /.../ бацькі». («Пяцьдзесят чатыры дарогі. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў». Минск, 1963).
Михась Зарецкий
В 17 лет имел самую «непочетную» профессию
«...Маё выступленьне на сцэне самастойнага жыцьця было ў ролі царкоўнага вартаўніка. /.../ гэта роля мне не /.../ падабалася, таму што выклікала /.../ пагардлівыя /.../ адносіны да мяне з боку /.../ насельніцтва. Царкоўны вартаўнік, як і пастух, самыя неганаровыя асобы ў вёсцы... » («Пяцьдзесят чатыры дарогі. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменьнікаў». Минск, 1963).
Обложка книги «Пад сонцам». 1925 год
Стал писателем благодаря необычному сну
«Першае апавяданьне я напісаў у канцы 1921 году. Мы стаялі за Полацкам у /.../ глухой вёсачцы. Гэта выйшла даволі нечакана і дзіўна. /.../ Справа пачалася з таго, што я /.../ убачыў /.../ яркі і незвычайны сон, уражаньне ад якога не пакідала /.../ на працягу /.../ месяца. Мне захацелася занатаваць гэтае ўражаньне, і я стаў пісаць”. («Пяцьдзесят чатыры дарогі. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменьнікаў». Минск, 1963).
Дети писателя Слава и Рада. 1929 год
Ради денег писал русскоязычные тексты
«...Я спрабаваў пісаць і па-руску спэцыяльна, па заказу /.../ апавяданьні для віцебскага часопіса “Вестник кооперации”, але пісаў іх, прызнаюся, з выключнай мэтаю зарабіць, таму што плаціў гэты часопісік нечувана дорага ў параўнаньні зь беларускай газэтай – дзьве капейкі золатам за радок» (это в начале 1923 года). («Пяцьдзесят чатыры дарогі. Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменьнікаў». Минск, 1963).
Обложка книги «Стралковая зброя»,1934 год, в переводе Михася Зарецкого
Чешские критики считали его автором первого белорусского романа
«”Сокі цаліны” [эпопея Тишки Гартного. – В. Дэ Эм.] павінны былі б зьявіцца першым беларускім раманам. /.../ Аднак ён застаецца няскончаным – і гонар напісаньня першага беларускага раману выпаў на долю Міхася Зарэцкага (“Сцежкі-дарожкі” /.../). Зарэцкі здабыў сабе /.../ пачэснае месца». («Новая беларуская літаратура». Перепечатка статьи чешского издания Prager presse. 1927, № 346, 17 декабря. // Литературное приложение к газете «Савецкая Беларусь», 1928, № 2, 15 февраля).
Михась Чарот, Змитер Жилунович, Янка Купала, Михась Зарецкий среди студентов в Праге. 1925 год
Анатоль Вольны восхищался его умением не сгибаться под огнем критики
«...Крытыкі клапоцяцца аб Зарэцкім /.../ Паходзяць, паходзяць /.../, а потым як крытыкнуць разок-другі /.../: “А, так ты зноў пішаш... Не пасьпелі цябе ўгробіць, дык ты яшчэ і за раман узяўся”. Так /.../ крытыкавалі Міхася Зарэцкага. Другі б слабейшы можа і паддаўся. Але гэты ўпарты беларус не паддаецца і з кожным годам піша ўсё новае і новае для Беларусі». (Алёша. «Літаратурныя сілуэты. Міхась Зарэцкі». // Литературное приложение к газете «Савецкая Беларусь», 1928, № 11, 30 июня).
Михась Зарецкий (первый слева). 1925 год
Его раздражало, что белорусские девчата пели русские песни
«... Зь якой тупой стараннасьцю выводзілі яны “Накину плащ”, “Ах, зачем эта ночь” і іншую дрэнь. /.../ Я падумаў: дакуль мы будзем жыць гэтым пазадзьдзем чужой культуры, якое з тупым салдацкім самадавольствам “преподносили” нам /.../ суседзі і якое мы прымалі як чыстае збожжа? Дакуль мы будзем зьбіраць з чужога стала ўбогія брудныя аб’едкі?» (Зарецкий М. «Падарожжа на новую зямлю». / Собрание сочинений в 4 т. Т. 4. Минск, 1992).
Студия «Молодняка». В первом ряду (слева направо): В. Козловский, М. Дубицкий. Во втором ряду: П. Глебка, Н. Вишневская, М. Зарецкий, С. Дарожны. В третьем ряду: П. Герман, Я. Жук, З. Бондарина, М. Лужанин
Считал отечественный театр примитивнее украинского
В 1929 году писал: «Тэатар Франка ўкраінскія таварышы /.../ раўнуюць з БДТ-1. Гэта параўнаньне мае пад сабой пэўную падставу, масавасьць, блізасьць да запатрабаваньняў сучаснага жыцьця, адсутнасьць асаблівага захапленьня “акадэмізмам” – усё гэта ўласьціва для абодвух /.../ калектываў. Але гэтае падабенства непрыемна парушае тая дэградацыя ў бок клюбна-агітацыйнага прымітыву, якая /.../ вызначаецца ў працы БДТ-1 /.../. Досыць успомніць /.../ большасьць п’ес Міровіча... Кіеўскі тэатар Франка цьвёрдымі крокамі ідзе наперад і далёкі ад якой бы ні было дэградацыі». (Зарецкий М. «У сэрцы Савецкай Украіны». / Собрание сочинений в 4 т. Т. 4. Минск, 1992; Михась Зарецкий. «Чым пагражае нам Белдзяржкіно». // «Савецкая Беларусь», 1928, № 254, 2 ноября).
Михась Зарецкий с друзьями в Гурзуфе. 13 ноября 1925 года
На примере кожевников восхищался дружностью украинцев
«Гарбар-украінец прыносіць у наш край /.../ цьвёрдую жалезную дружнасьць, жорсткую таварыскую дысцыпліну. [Яны] заўсёды /.../ адзін аднаго падтрымліваюць усюды, дзе трэба і дзе ня трэба; яны не па адным, а калектыўна здабываюць сабе гарэлку... Калектыўна яе расьпіваюць і калектыўна запэўняюць начальства, што яны, апрача чаю, /.../ нічога не пілі». (Зарецкий М. «Падарожжа на новую зямлю». / Собрание сочинений в 4 т. Т. 4. Минск, 1992).
Обложка украинского перевода романа «Сцежкі-дарожкі». 1930 год
Власти рассорили его с Владимиром Дубовкой, чтобы они не создали совместного литературного объединения
«...Увосень 1925 году, /.../ пасьля выхаду зборніка “Трысьцё”, Уладзімер Дубоўка ўсьведаміў неабходнасьць разрыву з “Маладняком” і ўтварэньня новага /.../ згуртаваньня /.../ Першым далучыўся /.../ Зарэцкі /.../. Абодва пісьменьнікі пачалі шукаць аднадумцаў і адразу знайшлі іх у асобах Язэпа Пушчы і Нічыпара Чарнушэвіча. Арганізацыйныя захады ініцыятараў новага згуртаваньня прыцягнулі ўвагу партыйцаў, і пачаліся спробы пасварыць “змоўнікаў” міжсобку. Гэта /.../ удалося...» (Антон Адамович. «Cупраціў саветызацыі ў беларускай літаратуры (1917–1957)». / «Да гісторыі беларускае літаратуры». Минск, 2005).
Жена писателя Мария Косенкова (из собрания сочинений М. Зарецкого, т.4)
На его классическое произведение «Комсомолка» написала пародию с гомосексуальным окрасом
Этим отличились Анатоль Вольны (Алёша) и Лявон Совёнок (Свэн):
...О, Керанскі – кручынавая радасьць мая!..
Я памятую яго...
Я ўяўляю яго абавязкова дзяўчынай.
О, каб ён быў камсамолкай...
Чаму камсамолкай, ня ведаю!.. Я такі
захоплены!..
О, Керанскі – кручынавая радасьць мая!
Твае дзівосна яркія формы я памятую...
Я ўсё памятую!..
........................................................
Мне раптоўна зрабіўся прыкрым гэты млявы твар Керанскага, гэты мяккі мяшчанскі уют.
О, каб ён быў камсамолкай!
(Алёша, Свэн. «Люты ў творчасьці беларускіх пісьменьнікаў. Як бы гэта выглядала, каб беларускія пісьменьнікі пісалі аб Лютаўскай рэвалюцыі». // «Савецкая Беларусь», 1927, № 59, суббота, 12 апреля).
Считал, что его нарочно плохо переводили на русский язык, чтобы скомпрометировать
«...Я даў згоду на друкаваньне ў газэце “Рабочий” у скарочаным выглядзе майго раману “Сьцежкі-дарожкі”. З першых жа дзён друкаваньня я зьвярнуў увагу рэдакцыі на некаторыя недахваты ў якасьці перакладу, і рэдакцыя /.../ згадзілася. Пасьля таго мне давялося паехаць на паўтара месяца ў Заходнюю Эўропу, і я ня меў магчымасьці сачыць за далейшым перакладам. Прачытаўшы цяпер зьмешчаныя /.../ часткі раману, я ўбачыў, што як скарачэньне, так і пераклад зроблены страшэнна нядбала і няўмела, у выніку чаго раман страціў свой сапраўдны выгляд. Гэта калечаньне майго твору /.../. Дасягнута /.../ дзікая бяссэнсіца /.../. Я лічу, што падобныя апэрацыі /.../ накіраваны да кампрамэнтацыі мяне як беларускага пісьменьніка ў колах расейскіх чытачоў, і рашуча /.../ пратэстую». (Михась Зарецкий. Письмо в редакцию. // «Савецкая Беларусь» 1927, № 244, 26 октября).
Михась Зарецкий
Писал, что белорусские кинематографисты хотели «надругаться» над Якубом Коласом
«[Работнікі беларускага кіно. – В. Дэ Эм.] памкнуліся згвалціць (я хацеў сказаць – уцягнуць) Якуба Коласа. Я сам чуў, як гэты надзвычайна лагодны чалавек лаяўся самымі жорсткімі словамі, калі з яго мастацкай прыгожай аповесьці [“На прасторах жыцьця”. – В. Дэ Эм.] зрабілі нейкую вымачаную і высушаную агітку [фильм «Песня весны» Владимира Гардина, 1929 г. – В. Дэ Эм.]». (Михась Зарецкий. «Чым пагражае нам Белдзяржкіно». // «Савецкая Беларусь» 1928, № 254, 2 ноября). 23. Николай Пашкевич. Якуб Колас за письменным столом. 1932 г. (Национальная библиотека Беларуси).
Был разочарован Венерой Милосской и в то же время увлекался искусством ню из Люксембургского музея
«М. Зарэцкі /.../ ня зразу вынаходзіць усе тыя асаблівасьці вядомага твору невядомага мастака. Ён ходзіць вакол багіні, пераказвае нам словы Г. Гэйне [“...яна выглядае, як Вэнэра Мілоская: вельмі старая, бяз зубоў і зь белымі плямкамі на жоўтай скуры”] і нясьмела засьведчывае лёгкае расчараваньне... » (З. Жилунович. «Па чатырох краінах. Парыскія музэі – Луўр». // «Савецкая Беларусь», 1928, № 5, 6 января);
«Я заўважыў, што Галатэі і Сырэны затрымлівалі [Зарецкого. – В. Дэ Эм] на столькі часу, у які хапала наглядзецца і нацешыцца імі. /.../ Трэба сказаць, што гэты жанр [ню – В. Дэ Эм.] /.../ асабліва густуецца французкімі мастакамі. /.../, якія не прызнаюць ніякіх фігавых лісткоў; гэраіні іх вобразаў у чым маці нарадзіла. /.../ Люксэмбургскі музэй /.../ М. Зарэцкага /.../ да таго захапіў, што наш сябра знарок схадзіў у яго двойчы, каб купіць на ўспамінак альбом яго фотатыпіяў...» (З. Жилунович. «Па чатырох краінах. Парыскія музэі: Люксэмбурскі, Радэна, Клюні і музэй Рэвалюцыі». // «Савецкая Беларусь», 1928, № 7, 8 января).
Михась Зарецкий (стоит в центре) с другими писателями. Сидят: Якуб Колас, Тишка Гартный, Янка Купала, Михась Чарот, Василий Сташевский; стоят: Алесь Лежневич, Михайла Громыка, Владислав Голубок, Михась Зарецкий, Анатоль Вольны, Алесь Дудар, Алесь Гурло. 1936 год
В отличие от Тишки Гартного был доволен неухоженностью Версальского парка
«У парку /.../ на нас зьвярнула ўвагу яго неахайнасьць і бруднасьць. /.../ Ляжала ламачча, кучы лісьця. Відаць, рука /.../ ня кратала дзікай травы, кустоў, якія напаміналі /.../ дзікі лес. Міжвольна ўспамінаўся /.../ Потздамскі парк. Я не абмінуў, каб ня выказаць розьніцы між французкаю натураю і натураю нямецкай. Але, любячы пярэчаньне, М. Зарэцкі адказаў на маю заўвагу тым, што, па-ягонаму, парк лепі выглядае тады, калі ён прадстаўляе натуру». (З. Жилунович. «Па чатырох краінах. Вэрсаль». // «Савецкая Беларусь», 1928, № 14, 17 января).
Запутал белорусских писателей, рассказывая о месте своего рождения
«Міхась Зарэцкі, абвясьціўшы Магілёў сваёй бацькаўшчынай, мабілізуе ўсе фарбы, каб як мага поўней ахарактарызаваць яго перад намі як адзін з самых прыгожых гарадоў Беларусі. Цяжка было згаджацца ці супярэчыць. /.../ Прыехаўшы на станцыю Талочына, Зарэцкі спыняе нашу ўвагу як на раёне, дзе ён радзіўся. А яшчэ крыху далей, у Шклове праз вакно вагону паказвае нам хатку, у якой добрая маці прывяла яго на сьвет... Я цяпер, праўду кажучы, добра ня ведаю: дзе ж радзіўся М. Зарэцкі?» (Андрей Александрович. «”Полымя” ў Магілёве». // «Савецкая Беларусь», 1928, № 265, 18 ноября).
О самом Александровиче, если верить Анатолию Вольному, Зарецкий высказывался: «У інтымным жыцьці, як кажа Зарэцкі, [Александровіч] “голос имеет сильный и довольно противный”» (Алёша. «Сілуэты маладнякоўцаў». // «Савецкая Беларусь», 1926, № 14, воскресенье, 17 января).
Обложка книги «Бацькаў сын». Минск, 1932 год
Его произведениями зачитывались энкаведисты
«І ў НКУС Зарэцкага чыталі. Самі следчыя, маючы ў сябе ўсе творы, пакланяліся таленту іх аўтара, называлі яго “увлекательным белорусским романистом”. Але гэта ім ніколькі не перашкаджала мучыць яго на допытах, дамагацца ў яго таго, чаго ён і ня сьніў». (М. Седнёв. «Выбраныя творы». Минск, 2013).
Справка о реабилитации Михася Зарецкого
Чтобы добиться признания, энкаведисты приводили к нему жену и детей
«За “чыстасардэчнае прызнаньне” Зарэцкаму дазвалялі сядзець на канапе, давалі сустрэчы з сям’ёю, перадачы прыносіла жонка ў пакой сьледчага, і тут Зарэцкі частаваўся хатнімі прысмакамі, сядзеў побач з дачкою і сынам, усьміхнуўся сваёй Марыльцы і нават жартаваў. /.../ Паказаць вось такую ідылію мяне правялі ў суседні пакой, пасадзілі каля дзьвярэй, каб усё бачыў і чуў... » (Граховский С. «Выбраныя творы». Минск, 2007).
Михась Зарецкий (второй справа) с родственниками. 1926 год
Хотел, чтобы Беларусь напоминала Германию
«Мы едзем па Любаньскаму раёну Бабруйскае акругі /.../ каб тут разоў у колькі ўзьняць культуру гаспадаркі, каб правесьці ва ўсе бакі сошы ды абсадзіць іх фруктовымі дрэвамі, каб пабудаваць новыя вёскі – з каменнымі будынкамі, з чырвонымі стрэхамі, з электрычнасьцю, – дык бы гэта мясцовасьць была падобна на Нямеччыну... » (Михась Зарецкий. «Падарожжа на новую зямлю». // «Савецкая Беларусь», 1928, № 244, 21 октября).
Михась Зарецкий среди писателей-молодняковцев. Середина 20-х годов
Старался контролировать свой эмоциональный характер
«...Высокі і стройны, ён быў абавязкова відзён, але не ростам, а іменна вось гэтай сваёй асаблівай манэрай трымацца: і свабодна, і разам з тым скавана. Гаворыць ён весела, ахвоча. /.../ Хоча памагчы сабе жэстамі, але жэсты вельмі ж стрыманыя: увесь час ён як бы нешта круглае сьціскае перад сабою ў далонях. Здаецца, яму цяжка выйсьці зь нейкай засвоенай нормы прыстойнасьці руху. І раптам, забыўшыся /.../, ён раскіне рукі і зарагоча так непасрэдна, што аж прысядзе. Або /.../ возьме дый пачэкаецца на назе. /.../ Стрыманасьць і непасрэднасьць як бы вечна ваююць у ім». (Скрыган Я. «Выбраныя творы». Минск, 2005).
Обложка книги «У віры жыцьця». Минск, 1929 год
Автор благодарит Алексея Стрельникова за помощь в подготовке материала.
Автор публикации: Василь Дэ Эм.
Источник: «Радыё Свабода»
Перевод с белорусского Елены Дешко, ведущего библиотекаря отдела сопровождения интернет-портала Национальной библиотеки Беларуси.
Читайте также
