По недавним социологическим исследованиям – лишь половина белорусов читает сегодня книги в печатном варианте. Остальные отдают предпочтение интернету и социальным сетям. По данным Института социологии НАН 49% белорусов читают художественную литературу и лишь 12 % из них отдают предпочтение белорусским авторам. Впрочем, у наших соседей, в том числе в России, Литве, Украине ситуация аналогичная. Как идет переформатирование интеллектуального пространства? В чем причины происходящего и что впереди?
Трэба памятаць пра свае традыцыі
Пётр Васючэнка, літаратуразнаўца, пісьменнік
Калі выкладчык ці настаўнік сёння сам не чытае, ці будуць чытаць яго студэнты і вучні? Калі студэнты філфака, будучыя настаўнікі, развучваюцца чытаць, што казаць пра студэнтаў іншых факультэтаў? Якія з іх будуць настаўнікі? Не ўсе, вядома, але многія ўжо чытаюць не творы, а дайджэсты, кароткі змест замест самога твора. Расце новае пакаленне, і мы маем справу з данасцю. І з гэтым, безумоўна, трэба нешта рабіць. Неабходна вучыць новую генерацыю выкладчыкаў размаўляць з моладдзю на іх новай камп’ютарнай мове. Інакш мы іх згубім. У некаторых еўрапейскіх універсітэтах сёння забараняюць карыстацца смартфонамі, электронікай і студэнты і прафесары носяць у руках велізарную колькасць кніг... Яны вяртаюцца да слова!
У маім дзяцінстве камп’ютараў не было зусім. Усё замянялі кнігі і бібліятэкі. І гульні нашыя ў той час усе былі літаратурныя... Мы гулялі ў “Таямнічы востраў” Жуля Верна на востраве на рэчцы Палата ў Полацку. У сабаку Баскервіляў! Нашая самасвядомасць была кніжная. Мы асацыіравалі сябе з кніжнымі героямі, хацелі быць на іх падобнымі. Кніга... Зразумела, яна чапляецца за чалавечую памяць і захоўвае ў ёй вялікі згустак асацыяцый. Я заўсёды магу прыгадаць, дзе і пры якіх абставінах чытаў тую ці іншую кнігу. А з электронным носьбітам – мы маем толькі экран.
У мяне ёсць электронныя версіі маіх твораў. Гэты мой уклад у агульную справу віртуалізацыі. Але мне хапае працы за кафедрай, часам я даю інтэрв’ю на літаратурныя тэмы, такім чынам нешта раблю ў плане папулярызацыі беларускай літаратуры.
Мантра нумар адзін да маіх студэнтаў: літаратура – гэта тэкст, а з тэкстамі што трэба рабіць? Тэксты трэба чытаць. Яны сумленна паўтараюць яе за мною, але ці чытаюць на самай справе? Мантра нумар два: кніжныя тэксты – гэта 32 літары, а камп’ютарныя толькі дзве – ёсць ток ці няма току, нуль ці адзін? На жаль, адбываецца аптымізацыя і скарачэнне гадзін па літаратуры ў нашых ВНУ, згодна з Балонскім працэсам гадзіны самастойнай працы павялічваюцца, а аўдыторнай – памяншаюцца. Гэта дае магчымасць чытаць, але ці выкарыстоўваюць яе студэнты? У аўдыторыі я заўсёды як выкладчык магу паразважаць, але калі толькі даю заданні, у мяне не будзе часу на развагі, я магу ўжо толькі кантраляваць іх выкананне.
Па ўсім свеце гуманітарыі здаюць свае пазіцыі. Але ўсё пачынаецца з тэксту, і любы папулярны сучасны серыял пачынаецца з кнігі. Між тым я быў сведкам, калі адбывалася наадварот: серыял пераўтвараўся ў кнігу. Папулярныя серыялы “Рабыня Ізаўра” ці “Проста Марыя” выходзілі ў выглядзе сваіх літаратурных версій. Нават пісаліся працягі вядомых кніг, напрыклад, “Унесенных ветром” Маргарэт Мітчэл.
І сёння пісьменнікі зарабляюць грошы не кнігамі, а экранізацыямі сваіх кніг. Толькі ў гэтым выпадку яны робяцца мільянерамі, як правіла. Я не бачу прычыны, чаму серыял нельга паставіць па добрым творы? І гэта будзе прывабліваць чытача! Прымушаць яго пасля цікавага кіно звярнуцца да першакрыніцы.
Я мала ведаю, што адбываецца ў Расіі і Літве з чытаннем, але, думаю, усё аналагічна. Чытаюць, ведаеце, дзе? У Швецыі. Добра чытаюць і добра выдаюць. І дзіцячую літаратуру выдаюць. Як гэта растлумачыць? Гэта традыцыі і кніжнае выхаванне.
У тым апытанні 12% для беларускай кнігі не так і мала. Лічу, што беларуская літаратура якраз вельмі добра паспявае за сучасным жыццём. З’явілася новая генерацыя беларускіх пісьменнікаў. Я не ўсё падзяляю ў іх эстэтыцы, але рады, што яна ёсць. Ці, напрыклад, пісьменнік Андрусь Горват і яго кніга “Радзіва “Прудок”. Горват напісаў “інтэрнэт-раман”, гэта яго пасты з Фэйсбуку, але калі іх выдаюць як кнігу, судзіць мы гэтую інтэрнэт-літаратуру павінны па законах літаратуры... Кажуць, прасценькая кніжка, празрыстая... Але нешта там ёсць непрасценькае і непразрыстае.
Ёсць беларускі нон-фікшан. Я зараз, дарэчы, прачытаў 50 сучасных беларускіх кніг, таму што быў у журы адной паважанай прэміі. З іх 20–30 пра сучаснаць і добрая палова як раз ў жанры нон-фікшан, але я не прымаю гэты тэрмін. Па мне, дык лепш гучыць “дакументальная проза”, а казка лепш гучыць, чым “фэнтэзі”. І я ўбачыў на прэміі ўвесь наш спектр...
Што казаць – цяжкавата было. Узровень ёсць, але ўсё ж такі чагосьці не хапае... І не толькі ведання сучаснаці, а чагосьці яшчэ. Хаця баларускія пісьменнікі шмат ездзяць па свеце, шмат бачаць. Але перш за ўсё трэба не забывацца пра сваю класіку і свае літаратурныя традыцыі.
Перегрузка ведет к перезагрузке
Наталья Федотова, кандидат филологических наук, доцент
Увы, многие писатели сегодня ниже своего достоинства считают продвижение книг. Говорят: «Рано или поздно моя книга найдет своего читателя». Но время изменилось, и надо быть настойчивым. И тогда будет стоять очередь за твоим новым романом. Надо учиться заниматься промоушеном, по западному образцу, мы никуда от этого не уйдем, мы живем по законам рынка. А многие наши писатели пускают это дело на самотек. Не читают потому, что писатели не умеют донести свои произведения.
У нас не развита система литературных агентов. Большинство издательств работают по советскому образцу – книгу отпечатали и дальнейшей ее судьбой не интересуются.
В результате сегодня визуальная культура победила книжную. Но это разные типы восприятия текста. В любом сериале очень много посредников между зрителем и литературной основой истории. Есть режиссер, сценаристы, не всегда талантливые исполнители. В литературе никаких посредников нет. Когда я читаю, у меня есть мое право дофантазировать, досочинять.
Все, кто сегодня обсуждает утрату книжного навыка, принадлежат к старшему поколению. Я не торопилась бы с выводами: хорошо это или плохо – то, что сегодня происходит. Дети и подростки переходят от книжного и печатного восприятия информации к визуальному. Мы же находимся еще в этом процессе. Конечно, умение читать – это разговор не про буквы, не про количество прочитанных книг. Это про способ понять себя, про способ самопознания. Это особый вид когнитивной работы. И такие когнитивные навыки, как способность к чтению, не приобретаются раз и навсегда. Научившись глубоко и вдумчиво читать в школе и не практикуя этот навык в дальнейшем, его утрачиваешь.
Чтение глянца, интернета, социальных сетей – это информированность. Но это нельзя считать настоящим чтением. Настоящее чтение – это не информированность, не количество знаков, букв и сведений. Это способ разобраться в себе, в том, как устроена эта жизнь. Попытка ответить на вопрос: какое место я могу в ней занять исходя из того, что я из себя представляю? Интернет поменял способ мышления. Он стал фрагментарным, разрозненным, иногда шаблонным и стереотипным. Но, может, это и отвечает новым вызовам времени? Этот процесс начался еще в 1990-х, когда появилось клиповое мышление. От аналитического способа мышления интернет нас, безусловно, отстраняет. Но при этом он дает возможность приспособиться к информационным перегрузкам и избытку информации.
Очевидно, эти перегрузки дети, которые родились в 2000-х годах, на уровне внутренних психологических инструментов научились преодолевать. Они приспособились к отбору наиболее релевантной, подходящей и нужной конкретно им информации, отсеивая сразу все ненужное. Они этих перегрузок, которые испытывают, может быть, их родители, не замечают. Но вместе с тем они перестают читать полноценно и вдумчиво. Они утрачивают навык критического анализа, становятся более податливыми к различным манипуляциям, в том числе и информационным. Они не в состоянии им противостоять.
Очевидно, что все мы куда-то движемся. Может быть, не вперед, а в сторону. К невероятной лаконичности, разрозненности, фрагментарности. Все философы-футурологи нашего времени, в конце концов, тоже не едины в оценках. Этот информационный взрыв уничтожит нас или приблизит к новой гармонии? В их трудах очевиден лишь один вывод: элита общества все так же останется читающей, критически мыслящей, максимально отстраненной от технологии и дробления информации.
Источник: СБ – Беларусь сегодня
