Нішто так не насцярожвае чалавека, як ацэньванне яго маўлення. Нават, калі ты выкажаш камплімент, чалавек насцярожыцца, не адразу зразумее, чаго ты ад яго хочаш.
У апошні час узнік інтарэс да этыкі моўных заўваг. Наколькі гэта этычна крытыкаваць маўленне, калі чалавек заняты сваёй тэмай і не просіць, каб ты яго папраўляў? Што ж, мушу прызнацца, час ад часу папраўляю, у размове, у сацыяльных сетках. Як мне здаецца, не вельмі часта, але апошнім часам ні за кім іншым падобнага не заўважаю. (Ёсць, праўда, адзін выпадак, але пра яго пазней.) Папраўляю ахвотна і нават не каюся. Бачу ў гэтым сваю місію: данесці тое, што мне перадалі людзі, што я здабыў шматгадоваю працаю. Калі не пісаць пра мову, то і няма сэнсу марнаваць час у тых сацыяльных сетках, нічога каштоўнага там не знойдзеш, толькі нервы папсуеш. Дый сама форма маўлення мне нашмат цікавейшая.
А каб мае сябры і суразмоўцы ведалі, што я маю “дасье” – асобны файл, куды выпісваю тыповыя абмылы, то, напэўна жахнуліся б ці пакрыўдзіліся. Гэта не кампрамат, гэта мой прыватны маніторынг сучаснага маўлення, не вельмі падрабязны, але мэтны. І, падкрэслю, папраўляю я найбольш тых, ад каго чакаю бездакорнай беларускай мовы. За апошні год так даняў аднаго пісьменніка, што той пажаліўся: “Ты ўжо пад лупаю мае творы вывучаеш”. Але даняў, бо бачу ў ім аднадумцу, ці не адзінага сучаснага пісьменніка, які яшчэ дбае пра сваю мову. Таму я і працытаваў яму яго земляка Сімяона Полацкага ў сваё апраўданне:
Пресаждение кореней и пренесение семен богодухновенноцветородных содею, – не скудость убо исполняя, но богатому богатство прилагая, занеже имущему дается.
Менавіта такімі людзьмі спадзяюся быць пачутым. Іншых даймаю радзей. Ну, калі ўжо зусім нешта кідаецца ў вочы. А безнадзейных – наагул не чапаю.
Зрэшты, этычны момант мяне мала цікавіць. Як беларускамоўная асоба я гадаваўся і сталеў у г. зв. нефармальных суполках. Мы ведалі, што мы ўсе, і народжаныя ў горадзе, і народжаныя ў вёсцы, недасканала валодаем беларускаю моваю, і каб дасканала ёю авалодаць, трэба вучыцца. У нас было прынята: папраўляем адно аднога і разам вучымся. Ці, як казалі даўней на лаціне: docendo discimus – ‘вучачы вучымся’. Для нас мова была важнейшая за нашу прыватную ягамосць. І адплатаю было тое, што мы рабіліся толькі дасканалейшымі – мова плаціла за любасць да яе, за адданасць, плаціла шчыра, як магла.
Што да мяне самога, то папраўлялі мяне рэдка, найчасцей у тыя часы, калі я быў яшчэ студэнтам, паэтам-пачаткоўцам. Можа, таму, што ў мяне была добрая база, веданне жывой народнай гаворкі. Можа, таму, што я стараўся, рос, як мог. Папраўлялі спакойна, калі не сказаць, далікатна. І амаль кожную паправу я помню дагэтуль (як помню і тое, хто які, калі і пры якіх абставінах расказаў мне анекдот). І не проста помню, а амаль кожная заўвага ўрэзалася ў памяць як цудоўная прыгода і падзея пазнання беларускае мовы. Нішто не нашу ў сваім сэрцы з такой удзячнасцю, як тыя залацінкі заўваг, якія паступова склаліся ў скарб. Гэта маё найбольшае багацце. Тое, што я пачуў, і тое, што я прачытаў пра беларускую мову.
Сёння я падзялюся толькі тым, што чуў, і ўспомню з удзячнасцю людзей, якім абавязаны сваімі ведамі. А калі не ведамі, то роздумам над моваю. Можа, гэтыя ўспаміны будуць крыху хаатычныя, што ж, інакш і быць не магло. І заўвагі, і іх змест ніхто не планаваў.
Анатоль Клышка, з ім я працаваў у 1988 г. у Дзятлаве цэлы тыдзень, разам жылі ў гатэлі. Не помню, пры якіх абставінах, ён мне нагадаў, што па-беларуску падлогу малююць, а яйкі і валасы – фарбуюць. Толькі дзякуючы яму я ўспомніў, што якраз так у нас і было, дзед маляваў падлогу, хату, а баба фарбавала яйкі на Вялікдзень. Гэтае адрозненне, між іншым, фіксуецца і ў “Руска-беларускім слоўніку”. Але дагэтуль пра яго мала хто ведае і мала рупіцца. Мала хто ведае, што маляваць – гэта ‘намазваць фарбаю’, а фарбаваць – ‘насычаць фарбаю’. Між іншым, нават у рускай мове ёсць аналагічнае адрозненне ў найменнях – маляр і красильщик.
А яшчэ, помню, мы абмяркоўвалі вершы Анатоля Сыса, і тады Анатоль Канстанцінавіч навучыў мяне, што трэба адрозніваць ступені параўнання прыметнікаў (шырэйшы) і прыслоўяў (шырэй), не блытаць адно з другім. Дарэчы, не ўва ўсіх гаворках так, як у літаратурнай мове, прыкладам, у нас гаварылі шыршы (як вучыў Ян Станкевіч), а ў некаторых гаворках прыметнікі, як і прыслоўі, маюць форму шырэй.
Алесь Асташонак, з ім я таксама працаваў у 1988 г., толькі ў Слоніме, на пару месяцаў раней. Ён упершыню заўважыў мне, што з прыназоўнікам па ўжываецца месны, а не давальны склон, потым я пра гэта не раз чытаў, а тады паправіў радок верша: Я жыў па іншаму гадзінніку… → Там жыў па іншым я гадзінніку… Гэта быў верш “Дождж”:
Пакой як восеньскі абшар.
Там жыў па іншым я гадзінніку,
і жыхароў не заўважаў,
і сніў сяброў сваіх адзіных.
Папраўлены радок стаў менш мілагучным, затое больш сэнсоўным.
У цэлым Асташонак ведаў беларускую мову не лепш за мяне. Гэта я зразумеў, калі ён задаў мне адно дзіўнае пытанне:
– А формы меснага склону ў палёх, на сталох існавалі, ці іх прыдумаў Тарашкевіч?
З маленства я ведаў толькі такія формы, таму вельмі здзівіўся пытанню.
Але Асташонак меў большы досвед, чым я, і мне было чаго павучыцца ў яго, за што і ўдзячны.
Дарэчы, месны склон множнага ліку з канчаткам -ох і давальны склон множнага ліку з канчаткам -ом (каму? братом) у назоўніках мужчынскага і ніякага роду, паводле сведчання Міколы Янкоўскага (у нас ён выкладаў фальклор), пашыраны быў нават у Глускім раёне, не толькі ў нас у Лідскім.
Данута Бічэль была для мяне і маіх сяброў-паэтаў рупліваю апякункаю, духоўнаю маці. Яна ўласнымі рукамі набрала на машынцы мой першы зборнік вершаў “Ноч”, зрабіла нямала карысных заўваг. І ў той жа час я ніколі не адчуваў з яе боку эстэтычнага дыктату. Апрача ўсяго іншага, успамінаюцца і некаторыя моўныя заўвагі. Менавіта Данута Янаўна навучыла мяне, што ў беларускай мове пры колькасных лічэбніках ужываецца не родны склон, а назоўны – не дзве белых, а дзве белыя. Праўда, у вершы дасканала выправіць не ўдалося, давялося “падцяць” прыметнік:
Цябе не пазна́ю, мой краю,
тут б’юцца за тошчы мех,
тры гусі ў небе лятаюць,
дзве белы, адна – як снег.
А ў сучасным маўленні гэтая абмыла такая пашыраная (нават сярод знаўцаў), што няма рады. Проста роспач бярэ!
А яшчэ Данута Янаўна падказала мне, што ў жывой народнай мове слова трава не ўжываецца ў множным ліку, і пісаць у вершы тра́вы (як у рускім шлягеры) не вельмі хораша.
З яе падачы я памяняў і слова друг на сябар:
Дзе весяляцца, ты сур’ёзны,
насмешнік, сябар мой Сакрат.
Памяняў пасля таго, як яна паставіла мяне ў тупік пытаннем:
– А як будзе ў множным ліку? “Друззя”?
Перад домам Дануты Бічэль у час дабрачынных гастроляў Віцебскага драматычнага тэатру імя Якуба Коласа ў Гродне. Чэрвень 1988 г.
Справа налева: Сяржук Сокалаў-Воюш, Данута Бічэль, Юрась Пацюпа, Пятро Ламан, Ларыса Малашэня, Валеры Мазынскі, Тацяна Мархель, Зміцер Кісель.
Злева направа: Алесь Мінін, Ірына Жарнасек, Алесь Аўчыннікаў, Мікола Таранда.
Здымак Міколы Таранды.
Юрка Голуб, здаецца, не рабіў мне моўных заўваг, але адзін яго паэтычны закід не магу не ўспомніць. Калі я параўнаў світанак з “крылом фламінга”, ён насмешліва запытаўся:
– І дзе ты бачыў у Беларусі фламінга?
Тады мне сорамна стала за сваю саладжавую метафару.
Надзея Артымовіч, часам прыязджала з Беласточчыны і спынялася ў Дануты Бічэль. Аднаго разу ў адной дыскусіі пра мову яна сказала:
– Дык жа знаць і ведаць, здаецца, маюць розныя значэнні…
З таго моманту я стаў думаць над гэтымі словамі і дбаў пра дарэчнасць іх ужывання.
Алесь Аўчыннікаў, выдатны гарадзенскі мастак-графік, быў не толькі маім старэйшым сябрам з 1986 г., але і настаўнікам, правадніком у Беларушчыну. Нікому іншаму я гэтулькі не абавязаны, як яму. Ён шмат мяне папраўляў, амаль рэгулярна, усяго і не ўспомніш. Часам я адмахваўся ад яго заўваг, як ад нечага несур’ёзнага, але нешта такі засвоілася. Прыкладам, ён заўжды папраўляў маё ўсё ж такі на ўсё ж. Урэшце я засвоіў яго ўсё ж, а потым дапоўніў яго сваім усё-ткі.
Дзякуючы Алесю я стаў ужываць лёт заміж палёт, хоць не адмаўляю і апошняга, стаў часцей карыстацца словамі шмат і шматлікія, а радзей – многа і многія, дый у нас на Лідчыне менавіта шмат панавала.
Тады я не паслухаў, а потым пераканаўся, Алесь меў рацыю, што па-беларуску ліст, а не пісьмо. Слова пісьмо таксама беларускае, але яго трэба ўжываць у іншым значэнні, прыкладам, Святое Пісьмо (як у Скарыны), а не Священное Писание. Зрэшты, і пісанне – таксама наша слова, але абазначае яно працэс пісання, а не кнігу, не прадукт пісання.
Ад Алеся я пачуў упершыню і слова кружэлка – так ён пераправіў маё пласцінка (у нас, на Лідчыне, дарэчы, гаварылі плыта). Пра кружэлку ён рэгулярна нагадваў, потым падараваў амаль усю сваю калекцыю вінілу, таму назаўжды слова кружэлка асацыюецца ў мяне з Алесевай асобаю.
Не ўсе яго заўвагі і ўжываныя ім словы я ўспрымаў, прыкладам, не стаў у вершы папраўляць снегіры на гілі:
што яблык – здаровае сонца
вісяць снегіры
Сёння я паправіў бы на снегуры, але гіль для мяне – гэта авадзень, менавіта ў такім значэнні апошняе слова ўжываецца на Лідчыне.
Не стаў я папраўляць і пажылы́ на паджы́лы згодна з Алесевай парадаю, хоць, можа, ён і меў рацыю:
Суш. Тугая спёка. Лебяда
узышла над чэзлаю травою.
За хлявамі курыца кудахча.
Пажылое лета над зямлёю.
І вельмі смяяўся я, калі чуў ад Алеся тэлебачар, не ведаю, ці ўсур’ёз ён так гаварыў, ці жартам… Зрэшты, я і гібрыд тэлебачанне не надта шаную, ужываю тэлевізія і тэлевізар.
Не ўсе заўвагі і парады, пачутыя сярод “нефармалаў”, можна асацыяваць з канкрэтнаю асобаю. Менавіта ў “нефармальных” асяродках я засвоіў паседжанне (а не пасяджэнне), складкі (а не ўзносы), вітальня, пачакальня, сябра (партыі), і нават лядоўня, якое ведаў з маленства, але ў іншым значэнні. А яшчэ тады было моднае слова цыдулка заміж запіска. Між іншым, у “Нашай Долі” і ў “Нашай Ніве” пачатку XX ст. ужывалася пісулька. А вось слова самаход заміж аўтамабіль мне не пайшло, і дарма, вельмі неблагое слоўца.
Анатоль Сыс, насуперак пагалосцы, застаўся ў маёй памяці як вельмі карэктны і далікатны чалавек, часам разважлівы. Можа, таму, што ён даволі зычліва ставіўся да мяне, чым і ганаруся. Сыс любіў паздзекавацца там, дзе адчуваў фальш, бяздарнасць і несапраўднасць. З яго заўвагі я засвоіў прыметнік улюбёны заміж любімы.
Як на мой цяперашні розум, то абодва прыметнікі нядобрыя (адно паланізм, а другое – царкоўнаславянізм), лепш, каб у нас прыжылося любляны, сустрэтае мною неяк у Гальяша Леўчыка.
Згодна з Сысовай заўвагай я памяняў у вершы і карычневы на руды́:
Спытайце аб гэтым…
у сабакі з рудымі вачыма.
У нас на Лідчыне ў Дамэйках таксама не ўжывалася такая назва колеру. Не было ні карычневы, ні брунатны. Але не было і руды. Было толькі слова рыжы. І ўсё ж, кабыла рудою быць не магла, таму ў іншым вершы я пакінуў рыжая:
а пад вечар калі месяц у сажалцы
паласкаў пыльныя кашулі аблок
на рыжай кабыле ехаў з работы дзед
Зрэшты, сёння разумею, што ні рудым ні рыжым карычневы не заменіш, як той колер ні называй.
Сяржук Сокалаў-Воюш, як і Сыс, як і Артымовіч, таксама спыняўся ў Дануты Бічэль, калі прыязджаў у Гародню (так мы тады называлі свой горад). Мне запомнілася адна вельмі цікавая і павучальная заўвага ад яго. Пачуўшы слова гасцініца, ён паправіў:
– Не гасцініца, а гатэль.
Я запярэчыў:
– Дык ёсць жа беларускае слова гасцінец! І тое і другое ад госць, ‘купец’…
Але Сяржук смагла адбіў маё пярэчанне:
– От хай і будзе ў расейцаў гостиница, а ў нас гасцінец.
Гэтая заўвага была для мяне добраю навукаю яшчэ і ў метадалагічным плане, калі я ведаю, што ў нас ёсць нейкі корань, то гэта не значыць, што з тым коранем мае быць поўнае словаўтваральнае гняздо. Калі ёсць назоўнік глупства, то гэта не апраўдвае ўжыванне прыметніка глупы. Так і хочацца часам сказаць: “От хай і будзе у іх гостиница, а ў нас гасцінец”.
Алесь Аркуш, з ім мяне звязвае вельмі многае, пераважна ў літаратурным плане. Алесь не шмат крытыкаваў мае вершы, іх мову, але калі яму нешта не падабалася, то гаварыў проста ў вочы. І, калі мы былі ўвосень 1988 г. на семінары ў Іслачы, то, помню, скрытыкаваў у маім вершы слова вадзіцель і прапанаваў кіроўца. Тут Алесь на сто адсоткаў меў рацыю, але я не паправіў, бо для каларыту соцарту мне было патрэбна савецка-вайсковае адценне.
Таксама яму не спадабалася слова гліст у вершы “Сон пра Маякоўскага”:
Сон
глістом
запаўзае
ў вуха...
Спаміж восенню
і зімой
на тым свеце
ёсць пара года
анідуху –
і Сусвет ператвараецца
ў ангельскі замок.
Але Алесь так і не ўспомніў, а як жа інакш, калі не гліст.
Крытыкаваў ён і памяншальна-любосныя формы ў адным з маіх санетаў, як неадпаведныя стылю, але я зноў не паслухаўся. Мабыць, тут Алесь меў рацыю, больш, чым у ранейшых выпадках, проста, я паленаваўся папраўляць і знайшоў апраўданне, што, маўляў, хуткасць і памяншэнне аб’ектаў нарастае, таму памяншальныя формы якраз дарэчы:
А мы ўжо за прасцяг імкнемся лёгка,
наскрозь, ад лісціка да матылёчка…
А завершыць гэты кругабег заўваг хачу вось такім памятным эпізодам. Мой дзед, як і баба – мае першыя і асноўныя настаўнікі беларускай мовы. Калі я ўспамінаю, “як трэба”, то чую іх галасы, успамінаю, а як бы яны сказалі. Але яны былі простыя беларускія сяляне і нават не ведалі, наколькі дасканала яны ведаюць сваю гаворку.
Мой дзед Браніслаў не быў мовазнаўцам, ён скончыў усяго чатыры класы польскай школы, пра граматыку і лексіку не схільны быў разважаць, але аднаго разу і ён зрабіў мне заўвагу, вартую пісьменніка ці філолага. Пачуўшы ад мяне фразу хаджу на працу, дзед заўважыў:
– Хаджу на працу? Ну, гэта ўжо будзе па-польску! Па-беларуску – на работу.
І праўда, ніколі я ў нас такога не чуў. Баба заўсёды гаварыла: Дзед пашоў на работу; Дзед робіць на кубатары – так у нас называлі птушкафабрыку (ад інкубатар). Але яна ж гаварыла: Дзед так цяжанька працуе. Маёй працы ніхто ні відзіць. Тут розніца відавочная, хоць граніца не заўжды і ўлоўліваецца.
З тае пары я не злоўжываю словам праца. Мабыць, дзед больш абвострана ўспрымаў розніцу паміж польскімі выразамі і тутэйшымі, беларускімі. А мы, з нашай універсітэцкай адукацыяй, часам страчваем гэтае адчуванне, “перасалоджваем”, “перабеларушваем”.
У другой палове 90-х, калі я стаў выкладнікам універсітэту, пісаў артыкулы пра мову ў газеты і часопісы, можна сказаць, вучыў іншых, не пераставаў вучыцца і сам.
Павел Сцяцко, у мяне не выкладаў, але я меў гонар і шчасце працаваць з ім побач, нашы кафедры былі на адным паверсе, праз калідор. Можна бясконца пералічаць, як уплывалі яго кнігі на калег, на студэнтаў, але мне пашчасціла пачуць ад яго і некалькі вусных заўваг. Сёння нават сорамна ўспамінаць, што тады я гэтага не ведаў.
Неяк, прагледзеўшы мой артыкул, Павел Уладзіміравіч спытаў:
– А чаму ты пішаш латынь? Гэта расейская форма, па-беларуску – лаціна, – а потым дадаў: – І з’яўляецца не варта ўжываць, лепш ёсць, гэта…
Прызнаюся, у зман мяне ўвялі цвёрдае [т] у слове латынь і мяккае [ц’] у слове лаціна. Але я хуценька пераправіў усё, як раіў прафесар.
Бальшыня парад ад Паўла Сцяцко даходзіла да мяне праз яго вучняў яшчэ да таго, як парады з’яўляліся ў друку. Калі слова мажлівы я назваў паланізмам, Сцяцкоў калега адразу запярэчыў, што якраз магчымы мае неўласцівы беларускай мове царкоўнаславянскі суфікс. Я разважыў – і праўда, у слове мажлівы абсалютна натуральная для беларускай мовы мадэль, нічога польскага. З тае пары толькі гэтую версію і ўжываю.
Менавіта ад Сцяцковых вучняў я даведаўся, што дзеяслоў атрымліваць мае нехарактэрны для дзеясловаў такога тыпу фармант -ліваць, таму трэба атрымваць ці атрымоўваць. Што слова знешні – гэта сапсаваны русіцызм внешний, а па-беларуску – вонкавы, што накірунак – гэта гібрыд нашага кірунак і ўкраінізму напрамак, што скрозь – гэта тое самае, што па-руску сплошь, а рускае сквозь у нас – праз, што ў слове ўзровень прыстаўка ўз- невядома адкуль узялася, і трэба – ровень.
Пра суфікс -шчык у Паўла Сцяцко напісана мала, але менавіта ад яго пачалося маё негатыўнае стаўленне да гэтага суфікса. І нездарма, – пазней усё пацвердзілася. Гістарычна, фактамі мовы, працамі Яна Станкевіча.
А адзін з Сцяцковых вучняў наракаў на форму ільду ў адным з маіх вершаў, маўляў, трэба лёду. Але тут я не пагадзіўся:
…няхай няма ні сэнсу, ні свабоды –
ёсць позірк у самотную ваду,
ёсць у вадзе, як памяць рэха, воды
і шлях птушыны праз вякі ільду.
Хоць у нас на Лідчыне, і праўда, ніколі не гаварылі ільду, толькі лёду.
Аляксей Пяткевіч – мой навуковы кіраўнік, літаратуразнаўца, пытаннямі мовы адумысна не займаўся, але павучыцца ў яго было чаго. З яго заўваг мне запомнілася тое, што не трэба блытаць словы інтарэс і цікавасць. На жаль, першае слова амаль знікла з сучаснай мовы.
Менавіта Аляксей Міхайлавіч звярнуў маю ўвагу і на адрозненне слоў страціць і згубіць. Страціць можна нешта адцягненае – сумленне, памяць, а згубіць – нешта канкрэтнае, грошы, шапку. Зрэшты, адрозненне гэтае ўзгляднае і мае шмат выняткаў.
Ці не Аляксей Міхайлавіч звярнуў маю ўвагу і на тое, што традыцыйна ў беларускай мове ўжывалася слова люд, людства, а не народ. Таму я стаў больш асцярожна карыстацца апошнім словам. Вядома, пра неўжыванне яго гаворкі не вялося.
Уладзімір Хільмановіч – мой сябар, калега, з ім мы абмеркавалі не адно моўнае пытанне, асабліва ў 2002 г., калі рыхтавалі бюлетэнь “Свой лад” і рабілі Шчэцінскія зборнікі. Якраз дзякуючы яму шмат якія мае моўныя рэкамендацыі пайшлі ў свет. Але не толькі ён ад мяне пераймаў, я ад яго – таксама вучыўся. Неяк Уладзь запытаўся:
– А як правільна, браць удзел / узяць удзел ці прымаць удзел / прыняць удзел?
Дагэтуль я не задумваўся над розніцаю, а тут задумаўся. Разам мы змеркавалі, што такі лепш будзе першая версія – браць удзел / узяць удзел. Пазней у мяне была цікавая спрэчка на гэтую тэму з галоўным рэдактарам часопіса “Роднае слова”.
Міхась Шавыркін, першы галоўны рэдактар “Роднага слова”, быў перакананы, быццам браць удзел і прымаць удзел не адно і тое самае, маўляў, “узяць удзел” – беспасярэдне займацца справаю, а “прыняць” – гэта далучыцца да справы. Такое “тонкае” адрозненне, як на маю думку, лішняе, і толькі заблытвае, а ўрэшце вядзе да таго, што пераможа горшая, зрусіфікаваная версія. Дый ніводная мова не практыкуе такога адрознення.
А калі ў 2007 г. мы сталі разам працаваць у выдавецтве “Мастацкая літаратура”, Міхась Мікалаевіч увесь час папраўляў у мяне слова пазнанне на “спазнанне”. Аднак і тут я з ім катэгарычна не пагаджаўся. Ён казаў, маўляў, пазнаць – гэта ‘пазнаць у твар’, а навуку – спазнаюць. А я даводзіў, што спазнаць – гэта нешта ‘зведаць’, ‘пакаштаваць’, а навуку не каштуюць, не зведваюць, а пазнаюць доўга, заглыбляюцца ў яе. Што, маўляў, і Ян Станкевіч так падаваў у сваім слоўніку. Ды нават Стары Улас пісаў:
На свеце многа наракання
Ды многа слёз і многа бед,
Але, як кажа нам пазнанне,
Вядзецца гэта з даўных лет.
Цікава, што ў студэнцкія гады мне таксама здавалася, быццам па-беларуску трэба спазнанне. Адкуль такое нутраное перакананне ўзялося – не ведаю. І не ведаю, калі і чаму яно выправілася на пазнанне, проста, не заўважыў. Гэта вельмі цікавы псіхалагічны момант, мабыць, шмат якія нашы ўяўленні пра мову складваюцца стыхійна, як вынік пэўнага “раскладу сіл”, ступені заглыблення ў моўную праблематыку.
Андрэй Федарэнка – з ім я не шмат бачыўся, яшчэ менш гутарыў, але аднаго разу, за размоваю ў кавярні (здаецца, тады Андрэй працаваў у часопісе “Полымя”) ён у мяне запытаўся:
– Юрась, а чаму ўсе пішуць скраў, па-беларуску ж – украў?
Ведама, украў! Так гавораць і на яго Мазыршчыне, і на маёй Лідчыне.
І тут я схамянуўся. Сустракаў я ў прэсе тое скрасці, і не адзін раз, але мне здавалася, быццам тут даўнімаецца іншае значэнне, блізкае да расейскага похитил, ажно – не, гэта, як выявілася, прэтэндэнт на тое, каб заступіць традыцыйнае беларускае ўкрасці.
З тае пары я скоса пазіраю на гэтае “скрасці”… “скраў”… Можна сказаць, Федарэнка раскрыў мне вочы на тое, што я ведаў сам.
Анатоль Верабей неяк на Купалаўскіх чытаннях, здаецца, у 2004 г., падышоў да мяне і спытаў:
– А чаму Вы ў сваім дакладзе ўжываеце агульнае месца, а не агульная мясціна?
Спрабаваў я потым пакары́ставаць яго параду, але, па-праўдзе сказаць, да гэтай пары не ведаю, ці слушная яна. Баюся, што не, і ўсё ж, падумаць было над чым. За гэта і ўдзячны.
Арсень Ліс – сустрэча і знаёмства з ім былі важнай падзеяй у маім жыцці, хоць пазнаёміліся мы аж у 2013 г., разам працавалі, таму бачыліся па некалькі разоў на тыдзень недзе на працягу трох-чатырох гадоў. Арсень Сяргеевіч мяне не папраўляў, дый я на той час ужо не быў пачаткоўцам. Але мы шмат гутарылі, у тым ліку і пра мову. І мой старэйшы калега часам наракаў, што ў сучасным маўленні шмат завялося паланізмаў. Я прасіў, каб ён запісаў, што лічыць паланізмамі, але да запісаў так і не дайшло. Затое я даведаўся адну цікавую рэч, Арсень Сяргеевіч неяк сказаў:
– Цяпер усюды пішуць “народзіны”, не ведаю, адкуль гэтае слова ўзялося, але ў жывой мове, у фальклоры мне яно ніколі не сустракалася. Па-беларуску заўсёды было нарадзі́ны.
Я не стаў спраўджваць рацыю, палічыў, што Лісава заўвага вартая даверу. І, калі мо хто заўважыў, цяпер усіх віншую толькі з нарадзінамі, а не з “народзінамі”.
Як пчала збірае мёд, так збіраюцца нашы веды пра мову. Ніхто не нараджаецца з гатовымі ведамі, і толькі пыхлівы дурань можа адштурхоўваць той скарб, які гатовым даецца ў рукі.
Праўда, Платон вучыў, што нашы веды – гэта ўспамінанне таго, што наша душа ведала яшчэ да нараджэння. І ў гэтым таксама ёсць свая праўда. Чытач мог заўважыць, ладная палова заўваг стала для мяне не адкрыццём, а распамінаннем даўно вядомага, таго, што было закладзена з маленства. Часам каналы памяці забіваюцца непатрэбнымі ўплывамі, і трэба толькі разгрэбці завалы, каб дакапацца да праўды.
Пад канец можна запытацца, а як жа мае заўвагі ўспрымаюцца людзьмі?
На дзіва прыхільна і зычліва. Праўда, пару разоў было крыху крыўдна мне. Крыўдна не за сябе, а за мову.
Адзін раз такое было, калі цікавая і ўдумлівая пісьменніца не хацела адмовіцца ад русіцызму шчоўкаць на карысць беларускіх гукаперайманняў пстрыкаць і ляскаць.
А другі раз было, калі не менш разважлівая і талковая суразмоўніца даводзіла, быццам навушнікі можна “апранаць”, а не адзяваць.
Якія толькі довады не ішлі ў ход! Хацелася сказаць: ну вось так заўсёды – мы гатовыя выступіць супраць хібаў, калі… гэта не нашыя хібы!
Дык якая ж мараль з гэтых баек? А мараль такая:
Мы, беларусы, не ў той сітуацыі, калі можам дазволіць сабе крыўдзіцца на заўвагі. трэба разумець: заўвагі – гэта не абраза, гэта самапомач.
І тут вельмі важна вытрымаць зычлівы тон. Адзін мой калега рэгулярна крытыкуе незалежныя выданні (дзяржаўныя чамусьці не чапае), але робіць гэта такім тонам, быццам у тых выданнях заселі апошнія нягоднікі, галоўныя русіфікатары.
Ну не ўва ўсіх жа роўныя здольнасці да мовы! І гэта таксама трэба разумець. Нельга кожную абмылу ўзводзіць у статус амаральнасці. Так і запраўды адаб’еш у людзей цікавасць да беларускай мовы.
І таму, калі заміж тлумачэння падымаецца істэрыка вакол хібаў, мне хочацца сказаць: на каго працуеш, шаноўны?
Аўтар публікацыі: Юры Пацюпа.
Крыніца: Arche
