Нарадзілася Алаіза 27 (па іншых звестках 3 або 15) ліпеня ў цяперашнім Шчучынскім раёне Гродзенскай вобласці; тады, у 1876 годзе, гэта быў Лідскі павет Віленскай губерні Расійскай Імперыі. Паходзіла будучая пісьменніца са шмаддзетнай шляхецкай сям'і – у яе было два браты і тры сястры.

Напэўна, усё сваё жыццё Цётка вучылася: спачатку дома, потым у Віленскім прыватным вучылішчы, пасля якога нейкі час працавала хатняй настаўніцай, пакуль не з'ехала ў 1902 годзе ў Санкт-Пецярбург. У сталіцы дзяўчына наведвала вышэйшыя адукацыйныя курсы Лесгафта, дзе атрымала веды па педагогіцы, батаніцы і медыцыне, якія потым вельмі дапамаглі ёй у жыцці.

Менавіта падчас свайго жыцця ў Пецярбургу Алаіза пачала друкаваць уласныя вершы, напісаныя пад уплывам гуртка студэнтаў-беларусаў "Круг беларускай народнай прасветы", у якім актыўна ўдзельнічала. Галоўнымі мэтамі гуртка былі нацыянальнае вызваленне беларусаў, сацыяльнае вызваленне працоўных і актыўная барацьба з царызмам.

Пад выглядам фальклорнага зборніка ў 1903 годзе выйшла кніжка Пашкевіч "Песні", дзе побач з творамі Францішка Багушэвіча змешчаны яе верш: "Мужыцкая доля" пад псеўданімам Банадысь Асака.

Вымушаная эміграцыя

У наступным годзе Алаіза, не скончыўшы курсаў, пераехала ў Вільню, дзе працавала фельчарам і ў той жа час працягвала прапагандысцкую дзейнасць, якая ў выніку вымусіла яе, каб пазбегнуць суду, эміграваць у Аўстра-Венгрыю (цяпер – Галіцыя).

У Львоўскім універсітэце яна атрымала гісторыка-філалагічную адукацыю, а таксама выступала вольнай слухачкай філасофскага факультэта. Там жа Пашкевіч надрукавала дзіцячую чытанку "Гасцінец для малых дзяцей", якую пераклала з украінскай мовы. Неўзабаве ў 1906 годзе выйшлі і два невялічкія зборнікі вершаў: "Скрыпка беларуская" і "Хрэст на свабоду", абодва пад псеўданімамі (Гаўрыла з Полацка і Гаўрыла адпаведна).

Пад чужым пашпартам Пашкевіч наведвала радзіму, дзе прымала ўдзел у выпуску першай беларускай газеты "Наша доля": там надрукавалі яе апавяданне "Прысяга над крывавымі разорамі".

Вяртанне назаўсёды

У 1908-09 гадах Алаіза, якая перанесла хваробу на сухоты, жыла ў Кракаве, дзе вучылася на гуманітарным аддзяленні ў Ягелонскім універсітэце і была членам рэвалюцыйнай арганізацыі моладзі ўніверсітэта. Там жа зацікавілася тэатрам і атрымала навуковую ступень, выканаўшы працу "Батлейкі на Беларусі і іх сувязь з польскай драматычнай літаратурай". У 1911 годзе разам з будучай жонкай Янкі Купалы Уладзіславай Станкевіч стварыла некалькі нелегальных беларускіх школ у Лідскім павеце і Нова-Вільні.

Шлюб з літоўскім інжынерам Сцяпонасам Кайрысам дазволіў ёй, змяніўшы прозвішча, легальна вярнуцца ў Вільню. Там яна прымала акрыўны ўдзел у культурным жыцці горада, іграла ў тэатры.

Падчас Першай сусветнай вайны працавала сястрой міласэрнасці. Калі ў 1916 годзе памёр бацька Пашкевіч, Алаіза прыехала на яго пахаванне, дзе сама заразілася тыфам, які лютаваў у той час на Лідчыне. Пайшла з жыцця паэтэса 5 лютага 1916 года і была пахаваная на могілках у родным Старым Двары.

Мужыцкая доля

Цяжка жыць, трудзіцца,
Калі няма долі,
Жыта не радзіцца
На мужыцкім полі.

З капы умалоту
Ня болей асьміны,
I еш за работу
Чорны хлеб зь мякіны.

Прыйдзе восень, – трэба
Заплаціць падаткі,
А тут няма хлеба
I грошы няхваткі.

I жыві, як знаеш,
Зь бяды выручайся,
Калі сілу маеш,
Долі дажыдайся.

Дзе ж ты, мая доля,
Дзе ж ты захавалась,
Безь цябе няволя
I бяда засталась.

На рукох мазолі,
Дзень і ноч труджуся,
Ня маючы долі,
Бедным спаць лажуся.

А устаўшы рана,
Вазьму касу ў рукі
I іду да пана
Касіць яго лукі.

I за сорак грошы
Дзень касой махаю.
Кажуць – пан харошы, –
Далібоц ня знаю!

Аканома знаю, –
Ды і як ня знаці,
Штодзень спатыкаю
Тут на сенажаці.

Штодзень слухаць трэба,
Як ён лаець брыдка.
Не пражыць бяз хлеба,
Цярпі, мой Мікітка.

Цярплю, сьцяўшы зубы,
I касой махаю,
Сонца сушыць губы,
З смагі паміраю.

А дамоў вярнуся –
Дзе ж тут аддыхаці –
I ізноў бяруся
Касу пакляпаці,

Каб назаўтра рана,
З гостраю касою
Сенажаць у пана
Выкасіць з расою.

Дзе ж ты, мая доля,
Дзе ты, адгукніся!

Бура ідзе

Зноў навіслі цёмны хмары,
Зноў туманы неба крыюць,
Зноў па свеце ходзяць мары,
Зноў крапчэй нам віхры выюць.
Зноў надходзіць для нас бура,
Зноў маланкі бягуць радам,
Зноў шалее ўся натура, –
Зноў засыпле свежым градам.

На чужой старонцы

Маркотна мне. Чужы я людзям.
Цесна душы. Цесна грудзям.
Бягу думкай у край далёкі,
У лес цёмны, у лес высокі,
У сваю вёску, у сваю ніўку.
Бачу выган, бачу Сіўку,
Вунь кароўкі бягуць з поля...
Ой, да хаткі! Кінь мне, доля,
Хоць расінку з нашай вёскі,
Хоць былінку, хоць дзьве крошкі
Ад палудня майго брата,
Ой, як люба родна хата!
Ой, як мілы родны край!
Паляцеў бы, як у рай!
Раднюсенька мне сярмяжка,
Шнурок, лапці, каптан, дзяжка...
Усё там міла, бо мне родна,
Нат смяцінка сэрцу годна.

Скрыпка

Чаго словам не сказаці,
Што на сэрцы накіпела,
Астаецца скрыпку ўзяці;
Покі ў сілы крэпка вера,
Покі думка рве да неба,
Покі скрыдал не зламалі,
Покі трэба душы хлеба, –
Будуць струны байчэй граці,
Будзе смык вастрэй хадзіці,
Будзе скрыпка паслушнейша.
У песні можна пераліці
Усё найлепша, наймілейша;
у песьні можна даць пяруны,
Песьняй сэрца рваць на часці;
Крэпкі толькі былі б струны,
Я зайграла бы аб шчасьці!
Я зайграла б сьмехам кветак,
Нівак шэптам залацістых,
Звонам серпа, касы ўлетак,
Мёдам ліп з садоў душыстых.
Я зайграла б песню матак
Над калыскаю дзіцяці.
Усе багацтвы з родных хатак
Я хацела б песні даці.
Я на струнах раззваніла б,
Дух народа я абняла б,
У жары сэрца растапіла б,
Алтар новы улівала б,
Пры алтары тым я грала б,
Так на струнах галасіла б,
То склікала б, то вітала б,
То суседзяў весяліла б;
То малітвай смык завыў бы,
То закляў бы на пяруны,
То аж скаргай у неба біў бы,
Толькі крэпкі б былі струны!
Смык гатовы, струны тугі,
Кроў у жылах закіпае.
Ну, слухайце, мілы другі,
Скрыпка мая ужо грае!

З чужыны

I душна, i цесна, i сэрца самлела
Мне тут на чужыне, здалёк ад сваіх...
Як птушка на скрыдлах, ляцець бы хацела,
Як хваля па моры, плыла бы да ix!

Узнялася б, здаецца, расінкай на хмары,
А хмары бы ветрам сказала я гнаць
Далека, далека, дзе сняцца мне чары,
Дзе боры густыя над Нёмнам шумяць,

Дзе пацеркай белай Вілля прабягае,
Дзе Вільня між гораў гняздо сабе ўе,
Дзе кожна дарога i крыж мяне знае,
Дзе ўсё, усё чыста вярнуцца заве!

Там я нарадзілася й вырасла ўволю,
Там першыя словы вучылась казаць.
Затое сягоння ляцела б стралою
Там з імі з усімі год Новы спаткаць!

Ой, мілыя, мілыя, снегам пакрыты
Загоны, лясочкі, дарожкі мае!
Эх, як вы у сэрцы маім не забыты,
Як часта абраз ваш у думцы ўстае!

А вы, бледны твары, панураны ў працы,
I ты, друг мой, смутак з ix слёзных вачэй,
Прыміце сягоння прывет мой гарачы,
Каб жыць нам было ў гэтым годзе лягчэй!