Пакуль краіна чакае фільм “Купала” – амбіцыйны праект Нацыянальнай кінастудыі пра лёс народнага паэта, – мы сустрэліся з яго аўтарам Уладзімірам Янкоўскім.
Рэжысёр і акцёр са знакамітай сям'і – Уладзімір з'яўляецца сынам Расціслава Янкоўскага і пляменнікам Алега Янкоўскага – якраз займаецца постпрадакшанам карціны, да таго ж на кінафестывалі “Лістапад” сёлета выступае ў якасці члена журы Асноўнага конкурсу ігравога кіно. Што гэта за чалавек – кінаман і меламан, які зрабіў сабе імя ў кліпмейкерстве і здымках рэкламы, зняў шэраг расійскіх фільмаў і серыялаў, а цяпер рыхтуе да паказу нацыянальны беларускі фільм, паспрабуем высветліць падчас размовы.
Што такое, на ваш погляд, нацыянальны фільм?
Наша сапраўдная праблема ў вызначэнні, хто мы, адкуль і што такое Беларусь. Тут мала хто размаўляе на беларускай мове, ведае сваю гісторыю і чытае айчынную літаратуру. СССР, дзе ўсе былі савецкімі людзьмі са сталіцай Масква, ужо няма, а многія жыхары нашай ужо незалежнай краіны дагэтуль адносяць сябе да таго боку. Дык вось нацыянальны фільм прызначаны дапамагчы зразумець, хто мы такія.
Вы кажаце, шмат хто адносіць сябе да небеларускага боку. У чым гэта праяўляецца?
Па-першае, у тым, што працэнтаў дзевяноста насельніцтва не гаворыць на беларускай мове. Так было і ў савецкія часы: беларускую ўжывалі толькі настаўнікі і пісьменнікі – у выніку ў нас з дзяцінства выпрацавалася адчужэнне ад сваёй мовы, мы адчувалі сябе гаспадарамі рускамоўнай краіны, а на беларускамоўных глядзелі як на ізгояў. Такая сітуацыя – абсурд, недарэчнасць і непавага да саміх сябе. Я лічу, нас мэтанакіравана сціралі і пачалося гэта яшчэ ў Расійскай імперыі, пасля Лютаўскай рэвалюцыі мы атрымалі непрацяглую волю, але хутка ўсё пачалося наноў. Я не хачу такім чынам зрабіць нацыяналісцкі выпад супраць Расіі, я толькі канстатую, што ў Беларусі мала беларускага, а гэта амаль этнічная катастрофа. Калі няма каранёў, пра якую радзіму можа ісці гаворка – паняцце радзімы за часы СССР, дзе паўстаў кашмарны лозунг “Мой адрес не дом и не улица, мой адрес – Советский Союз”, размылася, гэта наша трагедыя. Як трапна некалі заўважыў Мікіта Міхалкоў, такая краіна магла з'явіцца хоць у Афрыцы, бо гэта была імперыя сацыялістычных рэспублік, а не нацыянальнасцей. У сучаснай Беларусі мы, на жаль, працягваем жыць па інерцыі, культурнага адраджэння не адбываецца, і слова Беларусь рызыкуе стаць фармальным.
У піцерскім інстытуце, калі я там вучылася, выкладчык на адной з лекцый сказаў, што беларуская мова была штучна ўтворана ў пачатку ХХ стагоддзя.
Я ведаю гэтыя легенды. Ёсць яшчэ легенда пра тое, што Янка Купала і Якуб Колас былі спецыяльна засланымі агентамі НКУС. Калі ў пачатку ХХ стагоддзя пасля ста гадоў забароны стала магчыма пісаць і выдавацца на беларускай мове, паэты і пісьменнікі, што да гэтага недзе хаваліся, павырасталі як грыбы пасля дажджу. І як іх было шмат, і які гэта быў натхнёны час – людзі жылі будучыняй і марай аб аднаўленні краіны. Трэба ведаць, які страшны лёс чакаў прынамсі аднаго з іх, таму фільм “Купала” вельмі важны.
Ці можна ўспрымаць Купалу як сімвал “пакутніцкай” беларускай культуры?
Так, напэўна, ён павінен быць сімвалам і дапамагаць беларусам зазірнуць унутр сябе. На мой погляд, Купала – наймацнейшы беларускі паэт. Багдановіч быў вельмі добры, але, на жаль, мала пажыў, хоць і Купала, як ён сам неаднаразова казаў, усё найлепшае напісаў да 1917 года.
А ці можа мастацтва кіно значна паўплываць на масавую публіку?
Канешне, нездарма Уладзімір Ільіч Ленін казаў, што найважнейшым з мастацтваў з'яўляецца кіно: ён разумеў, як хутчэй пераканаць народ. Зараз гэтым займаецца тэлебачанне, а тады “правільнае” мысленне людзям унушалася праз масавы кінематограф.
Савецкае кіно добра працавала ў якасці прапаганды?
Вельмі добра. Многія, хто жыў тады, дагэтуль расказваюць, як добра было жыць у Саюзе. Я разумею, што кожны настальгуе аб дзяцінстве і юнацтве, але ніхто не хоча цвяроза паглядзець на тое, што было – паліцы магазінаў пустыя, замест туалетнай паперы газета... Усе гэтыя прымітыўныя рэчы сведчаць пра тое, што пра людзей ніхто не думаў. Пры гэтым мой бацька, напрыклад, да смерці верыў, што жыў у вялікай краіне.
Часта кажуць, што ў той час кіно было надзвычай добрае, духоўнае і зараз такога не здымаюць.
Яно было бяздарнае і фальшывае. Жванецкі правільна яго ахарактарызаваў – “з жыцця галубоў”. Гэта былі фільмы не пра людзей, а пра галубоў. Міф пра добрае савецкае кіно развейваецца вельмі лёгка: кожны год у Савецкім Саюзе здымалася каля 360 карцін, дык колькі за семдзясят гадоў павінна было з'явіцца выдатных? Шалёная колькасць, але паспрабуеце палічыць – з Таркоўскім, Параджанавым, Даўжэнкам, Эйзенштэйнам, Данеліяй, Гайдаем, Разанавым і найлепшымі работамі Міхалкова не набераце і сямідзесяці. Штук дваццаць адных і тых жа фільмаў – “Іронія лёсу”, “Каўказская нявольніца”, “Брыльянтавая рука” і іншыя – нонстопам ідзе па тэлебачанні, і ў людзей фарміруецца стэрэатып пра добрае савецкае кіно. А паглядзіце на ЗША: сорак цудоўных кінакарцін і серыялаў з'яўляецца штогод, бо працуе незалежная індустрыя, і ў ёй, што важна, няма табу. Чаму ў расійскіх серыялаў нізкая якасць: у іх ні пра што нельга гаварыць.
А ў нашым беларускім кіно?
Магу казаць толькі за сябе: у рабоце над “Купалам” палкі ў колы мне не ўстаўлялі. Не ведаю, як будзе далей, але пакуль мне ніхто не перашкаджаў.
Калі агучылі імя рэжысёра фільма “Купала”, у дачыненні да вас выказваўся скепсіс з-за таго, што вы вядомы іншымі жанрамі – пераважна музычнымі кліпамі і рэкламнымі ролікамі.
Гэта з-за недасведчанасці тых, хто выказваўся. Кліпы і рэкламу я не здымаю з 2007-га і за гэтыя дванаццаць гадоў зрабіў дваццаць адзін кіна- і тэлепраект, у тым ліку з высокім глядацкім рэйтынгам. Я быў адным з найлепшых кліпмейкераў на тэрыторыі СНД, адпаведна пра мяне шмат гаварылі, а калі перайшоў у іншы фармат, маё імя растварылася, бо серыялаў выпускаецца вялізная колькасць, і яркіх сярод іх няшмат, да таго ж здымаў я для Расіі, таму ў беларускіх масмедыя з'яўляўся рэдка.
Але момант, калі вы перайшлі з малых форм на вялікія, усё ж быў. З пункту гледжання майстэрства, ці не трансфармуе праца з пэўным жанрам, як у вашым выпадку, з кліпамі і рэкламай, рэжысёрскае мысленне?
У мяне не было складанага пераходу: мае музыкальныя кліпы былі маленькімі фільмамі, чаму я і быў непадобны да іншых кліпмейкераў. Я заўсёды хацеў займацца кіно, але не было такой магчымасці, у 1990-я яно амаль не здымалася, затое кліпмейкерства было топавай прафесіяй, у ёй я сябе і праяўляў. У рэжысёрскай працы мне цікавае ўсё, палярнасць для мяне з'яўляецца паказчыкам найвышэйшага пілатажу. Паглядзіце на Стэнлі Кубрыка: “Ззянне” – хорар, “Бары Ліндан” – сатыра, “Доктар Стрэйнджлав” – камедыя, “Касмічная Адысея” – фантастыка, пры гэтым кожны фільм станавіўся пераваротам у кіно.
Вы шмат гадоў працуеце з відэакантэнтам. Мне падаецца, праз кіно можна прасачыць, як мяняецца сацыякультурны фон. Вы заўважылі нейкія перамены?
Час кліпаў сышоў: яны бурна развіваліся ў 1980–1990-я, калі ў іх укладалі душу і талент, я тады быў проста “зоркай”. Зараз кліпмейкерства заняло дапаможную нішу, рэклама таксама стала выконваць выключна свае прамыя функцыі. У мастацтве ўвогуле ўсё моцна змянілася: яно засяродзілася на спажыўцу і стала таварам. Кіно вяртаецца да таго, з чаго пачыналася, – да атракцыёна. Калі ў канцы ХІХ стагоддзя людзі пужаліся і збягалі з першых паказаў братоў Люм'ер, то цяпер іх уражваюць сістэмай 3D, аб'ёмным гукам і так далей. Я таксама з жонкай і сынам хаджу на блокбастары. У кінатэатр людзі прыходзяць адпачыць, гэта заўсёды пэўны рытуал. У гэты ж час з драмай лепш заставацца сам-насам дома, бо яна патрабуе ўвагі, гэта не адпачынак, а духоўная праца.
А кажучы пра змест, што можна было дазволіць сабе дваццаць гадоў таму і ўжо не дазволіш сабе сёння, і наадварот – да чаго сённяшняя публіка ставіцца прасцей?
Калі казаць увогуле, праблемай стала паліткарэктнасць. Заходняе грамадства цяпер настолькі паліткарэктнае, што гэта ўсё ператвараецца ў таталітарызм, людзі баяцца і слова сказаць. Рэжысёр Тод Філіпс, які зняў “Джокера”, трапна назваў сучаснае грамадства “прасветленым”. Людзі ўжо не разумеюць, што добра, што дрэнна: нехта некага абвяшчае ворагам, фас і ўсё, на чалавека накідваюцца. Гэта камедыя абсурду. Філіпс кажа, што здымаць вострыя камедыі стала немагчыма, бо няма з каго смяяцца, і фільмам “Джокер” дае аплявуху гэтаму “прасветленаму” грамадству. І бачыце, на яго паказы пайшлі ўсе, таму што адчуваюць фальш навокал, а “Джокер” кажа праўду. Але нас гэтыя праблемы не датычацца, мы жывём на іншай планеце.
А якія ў нас праблемы?
У тым, што мы дагэтуль жывём у Савецкім Саюзе, і ідэалагічна, і матэрыяльна, і ментальна.
Не так даўно беларускія кінематаграфісты ў адмысловым калектыўным артыкуле задаліся пытаннем, у чым праблема беларускага кіно. Вы на гэты конт разважалі?
Гэта ўсё дэмагогія. Калі сферу кіно не памяняць дыяметральна, нічога развівацца не будзе. Патрэбен гаспадар – я маю на ўвазе дырэктара кінастудыі, – здольны ажыццявіць рэформы. Зараз у “Беларусьфільма” добры дырэктар, але баюся, без дапамогі правесці рэформы яму будзе складана. Сістэма павінна быць прадзюсарскай, а прадзюсар – быць зацікаўлены ў тым, каб прадаць фільм. У кінабізнесе постсавецкай прасторы ўсё перавернута з ног на галаву: аўтары бяруць у дзяржавы грошы, большую частку забіраюць сабе, а астатак трацяць на кіно, то-бок зарабляюць на тым, што проста забіраюць частку з бюджэту, у выніку якасць фільма нікога не цікавіць. Я не вельмі веру ў дзяржаўную індустрыю кіно, кінастудыя магла б быць фабрыкай паслуг і рабіць хіба што адзін-два фільмы з добрымі сцэнарыямі і рэжысёрамі. Цяпер Міністэрства культуры абвяшчае конкурс і дае здымаць каму заўгодна, а колькі можна наступаць на адны і тыя ж граблі: ужо столькі гадоў на дзяржаўныя грошы здымаецца кіно і ніводнага добрага фільма не з'явілася.
Уладзімір, нават вы атаясамліваеце беларускае кіно з “Беларусьфільмам”. Але кінастудыяй яно не абмяжоўваецца.
Абмяжоўваецца. На пустым месцы нічога з'явіцца не можа. Я ўсё жыццё вывучаю прафесію, я вельмі паважаю кіно, я не мог дазволіць сабе здымаць, пакуль не навучыўся, як гэта рабіць. Я не кажу, што мой шлях – правільны, але я бачыў нашы незалежныя фільмы і магу сказаць, што яны непрафесійныя. Аўтары проста іграюць у кіно, гэта ўсё – ігра. Не так даўно глядзеў інтэрв'ю майго сябра Андрэя Курэйчыка, дзе ён сказаў: “Дайце па сто тысяч трыццаці студыям і дваццаць з трыццаці фільмаў атрымаюцца дрэнныя, а дзесяць добрыя”. Магу пайсці ў заклад на мільён, што добрага не будзе ніводнага. Таленавітых рэжысёраў у Беларусі пакуль ніхто не стварыў, у нас няма школы, а некаторыя думаюць, што паглядзяць у кінатэатры пару карцін і здымуць сваю.
Вам адразу можна парыраваць французскай новай хваляй, якую зрабілі ўчарашнія кінакрытыкі.
Амерыканцы, французы, італьянцы з маленства чуюць добрую музыку і глядзяць цудоўныя фільмы – з малаком маці ўбіраюць якасную культуру. А наша краіна ў гэтым дачыненні ізаляваная і нявучаная. Калі Савецкі Саюз распаўся, у нас больш за дзесяць гадоў нічога не здымалася. За гэты час змяніліся пакаленні і маладыя пасля гадоў цішыні і мярцвячыны аказаліся ля разбітага карыта, у іх не было педагагічнай падпіткі, атрымаўся вакуум. А калі ты хочаш нешта зрабіць пасля вакуума, трэба прагна вучыцца. Труфо з Гадарам сталі здымаць, калі ўсё кіно ведалі на памяць, каб адмовіць папярэднікаў і зрабіць рэвалюцыю, яны добра вывучылі мінулае. У нас людзі хочуць здымаць кіно для таго, каб пра яго сказалі: “О, гэта рэжысёр”. Тут усе ва ўсё іграюць. У 1990–2000 гады я здымаў шмат кліпаў для расійскіх рок-музыкантаў: я бачыў іх лад жыцця і разумею, чаму добрай рок-музыкі не было. Зноў жа, з-за адсутнасці каранёў, але галоўнае – калі яны сталі займацца музыкай, яны хацелі проста іграць у яе. Марк Нопфлер спаў з гітарай і іграў па дванаццаць гадзін у дзень – гэты фанатызм ёсць магчымасць стаць вялікім музыкантам, напрыклад, як Джымі Хендрыкс. А гэтыя займаліся тым, што рабілі сабе завіўку і акружалі сябе некалькімі дзяўчынамі, нібыта фанаткамі – яны ігралі ў гэты свет. У любой галіне мастацтва цяпер адбываецца тое ж самае: ніхто ўсур'ёз не займаецца прафесіяй, вось чаму я не веру, што з тых трыццаці фільмаў дзесяць будуць добрыя.
А на “Беларусьфільме”, значыць, не іграюць?
А “Беларусьфільм” – гэта механізм, які некалі завялі і ён ідзе-ідзе-ідзе, яго падсілкоўваюць грашыма, і ён працягвае ісці. Я стаў супрацоўнічаць з кінастудыяй толькі для таго, каб зняць кіно. “Купалу” да мяне прапаноўвалі чатыром рэжысёрам, яны спужаліся і адмовіліся. А я не спужаўся, бо ведаў, пра што здымаць і як здымаць. Я трыццаць гадоў ведаў, як гэта рабіць, у мяне проста не было магчымасці. І “Купалу” я зрабіў так, як разумею і ўмею.
І ў вас, на ваш погляд, атрымалася?
Не ведаю, я пакуль не адчуў фільм поўнасцю, мы яго не дарабілі. Нешта, напэўна, атрымалася, а нешта не – паглядзім. Ва ўсялякім выпадку ён такі, якім я хацеў яго бачыць, і мне ў гэтым ніхто не перашкаджаў. Калі ён не спадабаецца гледачу, вінаваты буду толькі я.
Сёлета вы з'яўляецеся членам журы “Лістапада”. Вы звычайна далучаецеся да кінафестывалю ў якасці гледача?
Я кожны дзень абавязкова гляджу дзве-тры карціны альбо добры серыял і некаторыя фільмы з праграмы “Лістапада” магу ўбачыць нават раней.
Як вы паспяваеце?
Я проста не чытаю газеты і не сяджу ў інтэрнэце. Што такое чатыры гадзіны ў дзень? Некаторыя на тэлевізар трацяць столькі ж, толькі яны глядзяць смецце, а я ў гэты час – добрае кіно.
Гутарыла Ірэна Кацяловіч.
Крыніца: Звязда
