Што ў беларускай літаратуры самае цікавае?
Героі? Шматтомныя апісанні прыроды? Патрыятычная лірыка?
Жанчына.
Яркая, гордая, незалежная, сексуальная, бясконца прыцягальная, парадаксальная – вось сапраўдны непадманны змест прыгожага пісьменства, да якога хочацца вяртацца неаднаразова.
Жанчына ў творах нашых літаратараў амаль заўсёды мацнейшая за мужчыну.
Макаёнак у “Трыбунале” гэта паказаў з гратэскнай насмешлівасцю: твор заканчваецца тым, што героя, як таго непатрэбнага шчанюка, сямейнікі па загадзе яго жонкі садзяць у мяшок, каб патапіць.
Янка Купала выяўляў моц жанчыны з дыяметральна супрацьлеглых бакоў.
Паўлінка, Бандароўна, Алеся (з аднайменнага верша) – гэта ўвасабленне духоўнай і энергетычнай моцы. Гераіні здзіўляюць навакольнае падкрэслена-прыземленае асяроддзе нязломным духам, жаданнем быць не такімі, як усе, сваёй неардынарнасцю.
Паэт не толькі любіць такіх сваіх гераінь, але і… зайздросціць ім. Бо і сам хацеў быць энергетычна і духоўна нязломным не толькі ў сваіх шэдэўрах, але і ў рэальным жыцці.
Менавіта жанчыны ў Янкі Купалы здатныя на сапраўдны ўчынак.
Паўлінка не баіцца парваць са сваім дробнашляхецкім укладам і сігануць у змрок ночы, у поўную невядомасць (о, як хацелася неаднаразова і самому паэту зрабіць гэтак жа!). Бандароўна дзеля захавання гонару гатовая ахвяраваць сабой. Алеся з апантанасцю Гурына Маразоўскага марыць пра авіяцыю. Ніхто не разумее падобных жаданняў, але гераіню гэта не хвалюе. Яе ўнутраная незалежнасць і ўпэўненасць мацнейшая.
Янка Купала, як ніхто з беларускіх пісьменнікаў, умеў апісваць і жанчын-дэманаў.
Чытаеш “Сон на кургане”, і галоўны герой раствараецца, становіцца больш прывідным у сваёй бяздзейнасці, чым істэрычна-вясёлыя і вельмі ж небяспечныя русалкі. Вар’ятка з нажом на фоне ўсеагульнага пажара становіцца сімвалам бескантрольнай падсвядомай агрэсіі, якая скрышыць, знішчыць любога. Адзін з самых цікавых вобразаў – Наталька з “Магілы льва”. Напачатку гэта лірычная гераіня, каханая Машэкі. Затым яна ператвараецца ў ахвяру (спярша пана, а затым і былога каханага, які стаў разбойнікам), а пасля становіцца каварнай забойцай, калі, залагодзіўшы галоўнага героя, топіць у яго шыі нож. Мужчыны нічога не могуць зрабіць супраць такіх фатальных асоб. Падпадаюць пад іх чары. Становяцца бязвольнымі амёбамі, ахвярамі.
Янка Купала баіцца падобных жанчын, бо сутыкаўся з імі ў рэчаіснасці, – і таму выяўляе з усім экспрэсіяністычным болем і праўдзівай выразнасцю. Таму фантомныя русалкі, казачна-напаўлегендарныя Наталькі выглядаюць больш рэалістычнымі, чым ідылічная Алеся, пра якую паэт пісаў у часы сацыялістычнага рэалізму.
У Янкі Купалы вучыліся.
Асабліва гэта бачна на прыкладзе двух вельмі папулярных беларускіх пісьменнікаў Уладзіміра Караткевіча і Міхася Зарэцкага.
Аўтару “Каласоў пад сярпом тваім” больш блізкі вобраз ідылічных супергераінь.
Наш стваральнік айчыннага гістарычнага дэтэктыва вельмі крыўдзіўся, калі яго называлі рамантыкам, але ж як толькі мог хаваўся ад той хрушчоўска-брэжнеўскай рэчаіснасці, у якой вымушаны быў жыць. Каб маральна і псіхалагічна захавацца, Караткевіч, бы той Толкіен, амаль цалкам выдумаў сваю незвычайную Беларусь. І яго таленту хапіла, каб чытачы паверылі, што гэтая “гістарычная Беларусь” сапраўды існавала.
Караткевіч прыдумаў і насельнікаў гэтай краіны – моцных мужчын і жанчын. Прытым апошнія ў яго атрымаліся ізноў жа настолькі выразныя, адметныя, што нават галоўны герой “Каласоў…” Алесь Загорскі, лічу, губляецца на іх фоне.
Жанчыны Караткевіча – вытанчаныя інтэлектуалкі з “высокімі грудзямі”, жарсныя, смелыя, іранічныя, здзіўляльна мудрыя, бо ўмеюць адначасова ўзвысіць мужчыну і пашкадаваць яго, дараваць і кахаць да бясконцасці.
Адна з самых запамінальных сцэн у “Каласах пад сярпом тваім” – калі самотны Алесь Загорскі (ён пасварыўся з каханай Майкай) сустрэўся з былой прыгоннай актрысай Геленай. Мудрая Гелена, шкадуючы юнака, дорыць яму незвычайную ў пачуццёвасці ноч кахання. А затым, калі зацяжарвае, то нічога не патрабуе і пакідае героя ў спакоі. Уладзімір Караткевіч, якому доўга не шанцавала з каханнем, з падлеткавай апантанасцю фантазіраваў падобных “ідэальных” дзяўчат, і гэта ў яго атрымлівалася бліскуча.
Міхась Зарэцкі не быў такі ўзнёсла-рамантычны. Яму больш імпанавала другая катэгорыя Купалавых жанчын – інфернальных асоб, разбуральніц, дэманаў.
Але калі ў Янкі Купалы падобныя гераіні, на манер самак багамола, нацэлены толькі на знішчэнне мужчын, то ў Зарэцкага яны запраграмаваны таксама і на самаліквідацыю.
Амаль у кожным апавяданні пісьменніка галоўны герой (вонкава дастаткова моцны фізічна і маральна мужчына), які да таго ж займае і нейкую высокую пасаду, сустракаецца з цікавай жанчынай. Неверагодна прыгожай, артыстычнай, эфектнай, шыкоўнай ва ўсіх сэнсах і нацэленай на… смерць.
Калі Янка Купала жахаецца ад падобных спадарынь, то Міхась Зарэцкі… шкадуе іх.
Яго жанчыны з твораў “Дзіўная”, “Кветка пажоўклая” баяцца сям’і і не хочуць працягу роду, не ўмеюць захоўваць доўгатэрміновыя стасункі, не ведаюць, чым заняць сябе, губяць мужчын – але не таму, што іх ненавідзяць, а проста не ведаюць, што з імі рабіць далей.
Жанчыну трэба любіць, старацца зразумець, імкнуцца не падпадаць пад яе чары, але і шкадаваць, падтрымліваць, лічыць пісьменнік. Шкадуючы жанчыну, сам мусіш стаць мацнейшым – філасофія Міхася Зарэцкага.
У многіх пісьменнікаў 60–70-х гг., як, напрыклад, у Міхася Стральцова ці Барыса Сачанкі, – ідэальны вобраз вясковай дзяўчыны выведзены дзеля таго, каб паказаць нікчэмнасць гарадскога хлопца, эгацэнтрычнага і крыўдлівага.
Цяпер, калі агрэсіўныя зыкі гендарнай роўнасці заганяюць слабых мужчын у “мяшкі”, бліжэй да героя з “Трыбунала”, асабліва цягне да эстэтычна блізкіх адно аднаму пісьменнікаў – Адама Міцкевіча і Якуба Коласа.
Іх гераіні пазбаўлены ідэалістычнай ружовасці, але і не маюць дэманалагічных прыкмет. Вясёлыя, у меру капрызлівыя, па-балетнаму лёгкія паненкі з “Пана Тадэвуша”, лірычныя настаўніцы, якія акружаюць Лабановіча, муза Сымона-музыкі натхняюць, ствараюць пачуццё вонкавага і ўнутранага спакою, напаўняюць сэрца гэтак неабходнай радасцю. Той радасцю, калі ёсць неадольнае жаданне ствараць для нашых дарагіх жанчын свята. І не толькі на 8 Сакавіка, але і кожны дзень.
Аўтар публікацыі: Васіль Дранько-Майсюк.
Крыніца: Літаратура і мастацтва
