Чым больш разгаралася полымя партызанскай барацьбы супраць гітлераўцаў у далёкім 1941-м, тым часцей старонкі газеты «Красноармейская правда» (далей – «КрП», цяпер выданне называецца «Белорусская военная газета. Во славу Родины») распавядалі пра подзвігі сыноў і дачок Беларусі ў тыле ворага. Матэрыялы адлюстроўвалі ўвесь спектр, усе кірункі змагання з фашыстамі.
«Красноармейская правда», жнівень 1941 г.
А першы нумар «КрП», якая з таго часу не перапыняла сваю дзейнасць ні на адзін дзень, пабачыў свет 22 чэрвеня 1921 года. Гэта было выданне Беларускай ваеннай акругі ў 20–30 гады мінулага стагоддзя, потым Заходняга, 3-га Беларускага франтоў... Нарэшце стала цэнтральным друкаваным органам Мінстэрства абароны Рэспублікі Беларусь.
Падшыўкі 1941–1945 гадоў у нашай установе няпоўныя: вайна і мінулыя дзесяцігоддзі паўплывалі на іх стан. Самы поўны архіў перыёдыкі савецкага часу знаходзіцца ў падмаскоўным горадзе Хімкі. А ў Беларусі з захаваннем нашага выдання сітуацыя наступная: дзяржаўная ўстанова «Ваеннае інфармацыйнае агенцтва Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь “Ваяр”», у склад якога ўваходзіць газета, свайго архіва не мае (дарэчы, не было яго і на працягу ўсіх мінулых гадоў, калі выданне было самастойным). Сярод падшывак, якія афармляюцца і захоўваюцца ў рэдакцыі, толькі пасляваенныя. Даваенных няма: на пачатку вайны ўсё абсталяванне і маёмасць рэдакцыі былі знішчаны ў выніку налёту нямецкай авіяцыі на цягнік-рэдакцыю, і за гады вайны газетчыкі неаднаразова траплялі пад бамбёжкі і артабстрэлы.
У архіве Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь захоўваюцца матэрыялы толькі пачынаючы з 1946 года. Усе астатнія, згодна з нарматыўнымі дакументамі тых часоў, здадзены ў архівы Мінабароны СССР. Дарэчы, утрыманне камплектаў газет у архіве Мінабароны Рэспублікі Беларусь не прадугледжана.
За перыяд вайны ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі ёсць толькі тры нумары газеты «КрП» (за 06.12.1944 і за 22.02, 23.05.1945). У аддзеле пісьмовых і выяўленчых крыніц Дзяржаўнага музея Вялікай Айчыннай вайны ўдалося азнаёміцца з даволі поўнай падшыўкай за другое паўгоддзе 1941 года (з 8.08.1941), з нумарамі за 19.06, 24 і 29.10.1943.
Знаёмства з тымі нумарамі газет, якія ўдалося адшукаць, дазваляе сцвярджаць, што нашы пісьменнікі падтрымлівалі сувязь з газетай «КрП» з першага і да апошняга дня вайны.
Кандрат Крапіва, пастаянны аўтар «КрП», быў залічаны ў штат рэдакцыі ўжо 22 чэрвеня. У той жа дзень з аднолькавым мабілізацыйным прадпісаннем у газету прыбыў і Пімен Панчанка. Гэта, дарэчы, малавядомы факт яго біяграфіі. Між тым верш Аркадзя Куляшова «Малады партызан» у перакладзе Цэзара Саладара («КрП» за 17.08. 1941) меў немалы рэзананс, знайшоў водгукі ў чытачоў і на фронце, і ў тыле, як і надрукаваныя прыблізна ў той жа час у газеце фельетон Міхася Лынькова (10.08.1941), артыкулы Канстанціна Ракасоўскага (12.08.1941), Льва Даватара (02.09.1941), члена Ваеннага савета – начальніка палітупраўлення Заходняга фронту Дзмітрыя Лесцева (22.09.1941).
Несумненна, што і К. Крапіва, і П. Панчанка, іншыя нашы творцы і далей плённа працавалі б у «КрП». Але так склаліся абставіны, так патрабавала баявая абстаноўка, што ў сваю газету яны наведваліся толькі ў госці: на найвышэйшым узроўні было прынята рашэнне аб тэрміновым утварэнні новага выдання («За Савецкую Беларусь», друкавалася на беларускай мове), якое мусіла выдавацца спецыяльна для насельніцтва захопленых раёнаў Беларусі і распаўсюджвацца на самалётах, праз так званыя вароты – напрыклад, Суражскія (там, дзе не было суцэльнай лініі фронту). Часам выданне дастаўлялася ў тыл праз разведгрупы, у першую чаргу ў партызанскія атрады. У гэтай газеце з першых дзён яе заснавання палітупраўленнем Заходняга фронту працавалі М. Лынькоў (рэдактар), М. Танк, П. Броўка, К. Крапіва, П. Панчанка… Пімен Емяльянавіч успамінаў: «…Пісьменнікі-франтавікі складалі вершы, пісалі апавяданні, артыкулы, нарысы, лістоўкі, сачынялі нешта гумарыстычнае, але сэрца вельмі балела за родную Беларусь, за свой народ, за сваіх блізкіх». Гэты боль, думкі пра Беларусь ён пранес праз чатыры франты Вялікай Айчыннай, а калі наблізіўся час вызвалення роднага краю, апынуўся ў далекім Іране, куды быў накіраваны камандаваннем у складзе савецкіх войск.
Прапануем увазе чытачоў некалькі вершаў выдатных беларускіх паэтаў, надрукаваных у «КрП» падчас вайны.
Пімен Панчанка
Молодой партизан
Суровый час для нас теперь настал,
И старое сказанье я припомнил…
Давным давно мой прадед в руки брал
Тяжелый кол, скрываясь в пуще темной.
И властно голос мщения звучал,
Когда, засевши в зарослях зеленых,
Он наповал укладывал сплеча
Прославленных солдат Наполеона.
В моих руках не кол, а пулемет
И прадеда наследие – отвага.
Она со мной теперь в поход идет,
Озарена непобедимым стягом.
Величье дел минувших не забыть –
Оно звездой становится моею.
По-партизански правнук будет бить,
Как прадед, наповал врагов-злодеев.
17.08.1941
Тебе, Беларусь!
Ты лети, мое слово, чрез леса и поля,
Пусть услышит краина моя дорогая:
Беларусь, ты моя, ты родная земля,
Верным сердцем сыновьим с тобою всегда я.
Беларусь, ты растила меня и кохала,
Материнские песни с любовью певала,
Я заботу читал в твоих нежных очах.
Полюбил я задумчивый шелест березы,
Полюбил предрассветные чистые росы,
На твоих, на моих изумрудных лугах.
Тяжко верить, что кровью забрызган мой дом,
И все то, что до боли мне любо и дорого,
Все затоптано злобным фашистским зверьем,
Опоганено каином-ворогом.
И когда на привале при тихом костре
Вспоминается бор и ковер земляники,
Отблеск синих озер на туманной заре,
Пенье резвых дроздов, солнца вешнего блики –
В сердце гаснут отчаянье, грусть и тоска,
В сердце – гнев горячий, и крепчает рука…
Нет, не вытоптать полчищам грязного сброда
Белорусской красы, сил родного народа!
Он, бессмертный, опять свои силы сбирает,
Воскрешают славяне легенды в лесах,
Что Гаркуша-герой чужеземцев карает,
Что Кастусь Калиновский бесстрашен в боях,
Что встают из могил партизаны Дукоры –
Их отвага юнацкие силы растит.
И бушует и пенится Нарочь, как море,
Нёман гневно клокочет, и Припять кипит.
Мы раздавим врага нашей силою грозной –
Сердцем, кровью и честью своею клянусь!
Никогда не погаснут ни солнце, ни звезды –
Беларусь не погибнет, будет жить Беларусь!
09.04.1942
Максім Танк
Ведите, пути, на запад!
Пути вас ведут на запад,
Браты мои и друзья.
Туда, где залиты кровью
Родные наши края,
Где вражие танки топчут
Дедовское жилье,
Где черной тучей кружится
Над трупами воронье,
Где стоны, как буря, клонят
Березок седых листы…
Идите вперед с оружьем,
Друзья мои и браты!
Час грозного мщенья пробил.
Отважно идите в бой!
Пусть будут навек покрыты
Славою фронтовой
Клинки, что врагов рубают,
Огонь, что разит врагов,
Буран, что их заметает
До самых до черепов.
И песни про стойких сердцем,
В которых буран шумит,
Клинки громыхают сталью
И ярость огня кипит.
Ведите, пути, на запад!
Заветный близится час.
Мы видим родные пущи.
Встречай же, Отчизна, нас!
С твоих морщин несгладимых,
С лесов, заливных лугов
Весенние воды смоют
Поганую кровь врагов.
Заря молодая встанет
Над сенью родных краев.
Ведите, пути, на запад,
Скликайте в бои бойцов!
26.02.1942
Пераклад з беларускай Цэзара Саладара (супрацоўніка газеты ў 1941–1945 гг.)
Анатоль Астрэйка
Март
Пахнет в чаще сосновой смолой,
Молодым дубняком и осиной.
Ни за что не охватишь рукой
Небосвод до прозрачности синий.
Хоть еще и заснежен весь луг
И продрогнувший воздух хрустален,
Но уже зачернели вокруг
Пятна теплых, весенних проталин.
Март идет по просторам земли,
По лесам, по болотам и речкам.
Мы к тебе, Белорусь, подошли –
К городам твоим, тихим местечкам,
К плеску светлых озер и криниц,
К чебрецу, к стройным елям и вязам,
Пред врагом не упавшими ниц,
К древним витебским песням и сказам.
Дни и ночи упорно мы шли,
Дни и ночи сражались мы с катом,
Чтоб за горе родимой земли
Отплатить чужеземцам проклятым.
Добрый день, белорусский мой край…
Мы избавим тебя от тревоги.
Принимай же сынов, обнимай
На тропинках крутых и дорогах…
Боль и раны твои заживим,
На руинах светлицы поставим,
Если надо, мы жизнь отдадим,
Отдадим, но тебя не оставим.
С нами люди с Урала, с Донца,
С Лены дальней, с тайги, с Украины.
Белорусь, ты любого бойца
Обними, как любимого сына.
Обними, приголубь, приласкай,
Как защитника нашей свободы.
Слышишь, ты, белорусский мой край,
Как гремят наших войск ледоходы…
12.03.1943
Пераклад з беларускай Канстанціна Цітова.
Верш Пімена Панчанкі «Тебе, Беларусь» на рускай мове ўпершыню быў надрукаваны ў газеце «Правда» ў студзені 1942 года пад назвай “Белоруссии” (перакладчык – Яўген Мазалькоў) і таму, зразумела, крыху адрозніваецца ад варыянта з газеты «КрП». Гэты твор неаднойчы ўключаўся ў розныя зборнікі народнага паэта Беларусі як на рускай мове, так і на мове арыгінала.
А вось яго верш «Молодой партизан» больш нідзе знайсці не ўдалося. Нават бібліёграфы Нацыянальнай бібліятэкі дапамагчы не змаглі.
Такім чынам, у падшыўцы франтавой газеты «Красноармейская правда» за 17 жніўня 1941 года знойдзены невядомы шырокаму колу прыхільнікаў таленту паэта верш. Тое ж і з іншымі надрукаванымі вышэй творамі: ні ў зборніках вядомага паэта Анатоля Астрэйкі, ні ў самым поўным 13-томным выданні народнага паэта Беларусі Максіма Танка іх няма. Упэўнены: калі ўважліва перагледзець падшыўкі франтавых гадоў, можна знайсці шмат цікавай інфармацыі: не толькі гістарычнай, але і малавядомых літаратурных звестак.
Аўтар публікацыі: Усевалад Танана.
Крыніца: Літаратура і мастацтва
