Ёсць меркаванне, што пісьменнік піша ўсё жыццё адну і тую ж кнігу. Сюжэты, тэмы, формы, стыль, мастацкія сродкі, погляды і светаўспрыманне могуць змяняцца, эвалюцыянаваць альбо дэградаваць, прычым падчас самым радыкальным чынам, але сарцавіна і агульная эстэтыка тэкстаў будуць сведчыць пра штосьці лінейнае і непарыўнае. Прыпадабняючыся да бязмежнага Сусвету, асоба творцы імкнецца застацца ў вечнасці, беручы свой пачатак ад патаемнага, загадкавага “я” і завяршаючы цыкл у людской памяці і ў культуры, што, як вядома, лепш за любую іншую форму бяссмерцця.
У творчасці некаторых літаратараў гэта бачна асабліва выразна. У першую чаргу – у непераўзыдзеных стылістаў кшталту Пруста або Набокава. І, канечне ж, у міфатворцаў, стваральнікаў уласных вымярэнняў: Бальзака, Кафкі, Фолкнера… Творы гэтых пісьменнікаў немагчыма аналізаваць у адрыве ад ранейшых або наступных, бо сістэма каардынат, закладзеная аўтарамі, амаль заўжды мае жорсткую іерархію і градацыю каштоўнасцяў. Часцяком нават адны і тыя ж персанажы вандруюць, як беспрытульныя пілігрымы, з кнігі ў кнігу, водзячы за сабою чытача па зачараваным коле асацыяцый і сэнсаў, або, наадварот, сцвярждаючы на кожным кроку абсурднасць, а значыць, і ўмоўнасць быцця.
І, канечне, як бы банальна ні гучала, усё бярэ свой пачатак ад Радзімы. Гэта неабавязкова нейкая канкрэтная мясцовасць, хутчэй – сукупнасць сацыяльнага асяродка, выхавання, досведу, найчасцей негатыўнага і балючага. Сапраўды таленавітымі творцамі ён назапашваецца, перапрацоўваецца, трансфармуецца ў літаратурныя вобразы. І тут ужо няма месца шчанячаму захапленню краявідамі, хваласпевам і одам. Прыгадаем знакамітых “Дублінцаў” Джойса, дзе аўтар не шкадуе ірландцаў – сваіх суайчыннікаў, а, наадварот, прамаўляе пра іх жорсткую, непрыхарошаную праўду. Каб па-сапраўднаму палюбіць Радзіму, некаторым трэба спачатку ўзненавідзець яе ўсімі фібрамі душы, упэўніцца ў недасканаласці светабудовы. Такі шлях у айчыннай літаратуры свядома абраны Вінцэсем Мудровым, Юры Станкевічам, Альгердам Бахарэвічам…
Алена Брава – пісьменніца з падобнага шэрагу. Нездарма адным з яе літаратурных настаўнікаў па сутнасці і з’яўляецца аўтар культавага рамана 90-х “Любіць ноч – права пацукоў” – надзвычай змрочна-песімістычны “голдынгаўскі” тып літаратара, які ў сваіх творах жорстка і бескампрамісна не пакідае чалавецтву шанцаў на выратаванне і выкупленне першароднага граху. І нездарма і ў Станкевіча, і ў Брава – агульная малая радзіма, якой яны прысвяцілі ладную частку жыцця. Таму невыпадкова ў творах гэтых пісьменнікаў асноўнае месца дзеяння – умоўны горад вайскоўцаў, пралетарыяў і люмпенаў, які перманентна знаходзіцца ў стане зацятай варажнечы паміж шараговымі грамадзянамі і патомнай алігархічнай групоўкай вышэйстаячых, прычым першыя апрыёры асуджаны на паразу, бо Левіяфан пасяліўся ў падкорцы, аплёў шчупальцамі звіліны, атруціў жыццёва важныя органы.
Але ў адрозненне ад Станкевіча, які акцэнтуе ўвагу на знешняй, відавочнай пагрозе – прыхаднях-пацуках, што карыстаюцца цёмнай парой сутак дзеля заваёвы новых тэрыторый, Алена Брава дэманструе імкненне прааналізаваць вытокі і перадумовы чалавечых драм і катастроф. Простая фіксацыя падзей і канстатацыя фактаў яе не задавальняе, са скрупулёзнасцю псіхатэрапеўта адзін за адным яна ўскрывае гнайнікі ў душах персанажаў, тым самым агаляючы і абсцэсы на целе грамадства.
Глыбока сімвалічная, метафарычная проза Алены Брава праяўляе сябе ўжо ў назвах: пачынаючы ад “Каменданцкага часу для ластавак” і заканчваючы “Садомскай яблыняй”, раманам, які пабачыў свет напрыканцы мінулага года ў выдавецтве “Галіяфы”. Дрэва, на якім выспяваюць прыгожыя і прывабныя, але пустыя ўнутры, непрыдатныя для спажывання плады, выступае алегорыяй рэчаіснасці, у якой стракатая атрыбутыка і знешняя паспяховасць служаць шырмай для прымітыўнага жывёльнага існавання і духоўнага ўбоства: “Мы задушаны самакантролем і развучыліся казаць пра свае жаданні, за нас крычыць адзенне, але ці нашыя гэта жаданні?”.
Няцяжка ўявіць, што гісторыя, адлюстраваная ў апошнім па часе творы, – гэта лагічны гіпатэтычны працяг, альтэрнатыўная варыяцыя жыццяпісу жаночых персанажаў “кубінскай аповесці”, або рамана “Менада і яе сатыры”, нягледзячы на рознасць імёнаў і лёсаў. Сімвалічным падаецца і імя гераіні Інга, якое паходзіць ад Фрэйра – германа-скандынаўскага бога ўрадлівасці і лета, якога яшчэ называюць Інгві. Інакш кажучы, Інга – свайго роду ўвасабленне жыцця і пасіянарнай жаноцкасці, творчага пачатку. А прозвішча яе – Куродым – сімвал чужароднага налёту, метафара цывілізацыі, чорная сажа, якая запляміла і па-вычварэнску зыначыла жаночую сутнасць, ператварыўшы некалі рамантычнае дзяўчо з гітарай у бяздушны манекен на тэлеэкране.
Галоўная гераіня прызнаецца: “Цяпер я – напаўразбураны рэактар, у якім ідзе рэакцыя самараспаду”. “Замураваная ў саркафаг свайго тэлеамплуа”, яна пакутліва шукае выйсця з пасткі. Але рэальнасць жыцця на перыферыі дыктуе іншае: мімікрыруй, рабі так, як робяць усе, каб пражыць адведзеную рэшту часу ў адноснай зоне камфорту. Існаванне паступова ператвараецца ў бясконцы ланцужок кампрамісаў.
Тады Інга па-свойму кідае выклік людской супольнасці, асноўныя рухавікі якой – секс, улада і грошы: робіцца адстароненым сузіральнікам-скептыкам, дзеля выжывання нібыта і гуляе па агульных правілах, але з зусім іншымі мэтамі: яна – летапісец-антраполаг, даследуе папуляцыю і вывучае звычкі “абарыгенаў”, бо толькі так можна калі і не разарваць замкнёнае кола, то прынамсі не захлынуцца ў правінцыйнай багне. Толькі падаецца, што людзі з такім аналітычным і надзвычай крытычным ладам мыслення нідзе не знойдуць супакою, бо нават самы ідэальны Сусвет будзе для іх недасканалы.
Лейтматывам праз увесь твор праходзіць ідэя вечнага дапубертату чалавецтва: “Дзяўчаткі сталеюць зарана; некаторыя хлопчыкі не сталеюць ніколі”. Навідавоку думка, што патрыярхальная цывілізацыя не здольная на паступальнае духоўнае развіццё. Мужчына не гатовы выйсці за рамкі свайго эга, бо жаданне дамінаваць і падпарадкоўваць не дазваляе яму спыніцца і ўспрыняць жанчыну не толькі як сродак задавальнення або захавальніцу сямейнага агменю, носьбітку “ўсяго самага добрага, стваральнага і дэмісезоннага”, але і як роўную сабе асобу, што мае права на самавызначэнне і сваё меркаванне. Але Інга, як сама прызнаецца, не феміністка, яна проста аднойчы “…пачала жыць з уласных глуздоў. І ўбачыла ўсё як ёсць, без ружовых акуляраў”. Нават каханне для яе – гэта ўжо не рамантычнае пачуццё, а “гарманальна абумоўленае ідэалізаванае ўяўленне пра іншага чалавека”, ачышчальная хвароба, інфекцыя, якую трэба перажыць, “генеральная ўборка душы перад апошнім холадам і адзінотай, перад зімой, калі не гандлююць больш салодкай ватай ля кожнай лаўкі”.
У сваім новым рамане Алена Брава паказвае сябе і як дасціпны назіральнік за людскімі норавамі. Інга Куродым – вядучая тэлеперадачы “Жанчыны рэгіёна” на мясцовым тэлеканеле “Аўгур” (адметна, што імёны асабовыя і назвы тут невыпадковыя, як і ў знакамітым сатырычным творы Салтыкова-Шчадрына “Гісторыя аднаго горада”). Мірапольск з яго насельнікамі – тыповы правінцыйны горад. Відаць, у кожным раённым цэнтры знойдуцца свае паэтэса-графаманка Пульхерыя Гнілазубава, эксцэнтрычны празаік Тухляцкі, дырэктарка ўнівермага “Вясна” Мінерва Кувырчык… Пазнавальнасць, універсальнасць – у гэтым Алена Брава дасягае амаль гогалеўскага размаху. Чытаючы “Садомскую яблыню”, часам не ведаеш, ці то смяяцца, ці то чырванець ад сораму, бо бязлітаснае пяро аўтаркі праходжваецца і па табе самому, прымушаючы міжволі зазірнуць углыб душы, прааналізаваць матывы і жаданні.
Героі “Садомскай яблыні” – сучаснае пакаленне саракагадовых, што зруйнавала сваю ментальную самасць і занядбала ўласнае прызначэнне ў шалёнай пагоні за матэрыяльным дабрабытам. Нездарма эпіграфам да рамана ўзяты радкі аўстрыйскага пісьменніка Петэра Хандке: “Руіны заўсёды прыцягвалі мяне больш, чым дамы”. Недзе ў сярэдзіне рамана, падчас размовы з калегам, тэлеаператарам Яраславам, Інга Куродым паўтарае і крыху развівае цытату: “Лепш руіны, чым некаторыя дамы”. І ў гэтым палягае творчы прынцып Брава. Калі пісаць, то пра нязручнае, пра тое, што выводзіць з раўнавагі, прымушае задумацца, абуджае ў душы спектр эмоцый.
Сапраўдная літаратура і не павінна выклікаць усеагульнае захапленне, бо гэта дрэнны знак, прыкмета падробкі. Наадварот, сваёй мэты яна дасягае тады, калі ў чытача нараджаецца нязгода з аўтарам. Відавочна, што чарговы раман Алены Брава – вельмі палемічны твор, дзёрзкі і правакацыйны, асабліва для тых, хто абраў стылем жыцця самазаспакоенасць і знарочыста пазітыўнае стаўленне.
Ці сапраўды “гэты свет не варты таго, каб сталець?” – разважае пісьменніца. Адказ на пытанне – у душы кожнага асобна ўзятага чалавека.
Аўтар публікацыі: Янка Лайкоў.
Крыніца: ЛіМ
