10 цікавостак пра Музей Плантэна-Марэтуса

Нацыянальная бібліятэка Беларусі мае свой музей кнігі і вывучае гісторыю музеяў кніжнай культуры ў свеце. Прапануем “вандроўку” ў самы старадаўні музей кнігі ў Еўропе – Музей Плантэна-Марэтуса.

Сёлета выдатнаму друкару Крыстафу Плантэну спаўняецца 500 гадоў. Друкарня, заснаваная ім у Антверпене, сёння з’яўляецца музеем, які захоўвае, даследуе і папулярызуе спадчыну пра вялікага друкара. Музей Плантэна-Марэтуса – гэта трыста гадоў кнігадрукавання і сямейнай гісторыі.

У 1555 годзе Крыстаф Плантэн заснаваў друкарню, якая стала адной з вядучых у Еўропе і працавала больш за тры стагоддзі. За 34 гады дзейнасці Плантэн выпусціў амаль 2 000 кніг на розных мовах! Кнігі адрозніваліся высокай паліграфічнай якасцю, бездакорнай дакладнасцю тэкстаў і вытанчанасцю мастацкага афармлення. Пасля смерці Крыстафа Плантэна ў 1589 годзе працу працягнула яго сям’я. Нашчадкі Плантэна не толькі падтрымалі на высокім узроўні друкарскую справу, але і збераглі дакументальную памяць пра заснавальніка. З 1877 года цалкам захаваная друкарня з друкарскім абсталяваннем з’яўляецца музеем.

У 2005 годзе Музей Плантэна-Марэтуса ў Антверпене стаў першай музейнай установай, уключанай у пералік сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Музей – рэдкая крыніца інфармацыі пра сямейную дынастыю друкароў, культурную, сацыяльную і прамысловую гісторыю горада. Музей унікальны, бо аб’ядноўвае ў сабе жылы дом і старадаўнюю друкарню. Дом дайшоў да нашых дзён у рэдкай захаванасці і адносіцца да архітэктурных шэдэўраў. Ансамбль будынка складаецца з некалькіх пабудоў, злучаных адна з адной, і ўтульнага ўнутранага дворыка.

10 цікавостак пра Музей Плантэна-Марэтуса

1. Самы старадаўні музей кнігі ў Еўропе. У 1876 г. апошні ўласнік друкарні Эдвард Марэтус прадаў гістарычны будынак фірмы разам з даўнейшымі друкаванымі станкамі і шрыфтамі ўраду горада Антверпена. Ужо праз год прадпрыемства было хутка пераўтворана ў музей і адчынена для наведання.

2. Падчас Другой сусветнай вайны музей не працаваў. Бібліятэка і ўсе каштоўныя прадметы былі сабраны ў велізарную колькасць куфраў. Першапачаткова яны захоўваліся ў замку Лаво-Сент-Ан, а потым іх перамясцілі ў падвалы Нацыянальнага банка ў Бруселі. У 1945 г. музейны комплекс ледзь пазбег поўнага разбурэння. Усходняе крыло музея было моцна пашкоджана ад выбухаў бомбы. З 1947-га адбываліся рэстаўрацыйныя работы. У 1951 г. адноўлены комплекс з экспазіцыяй зноў быў адчынены для наведвальнікаў.

3. У 1992–1993 гг. у двары дома быў створаны “батанічны сад” з раслінамі і травамі, якія вырошчваліся ў канцы XVI – пачатку XVII ст.

Двор упрыгожаны бюставымі скульптурамі XVII–XX стст. знакамітых жыхароў дома. У цэнтры – бюст Крыстафа Плантэна.

4. Калекцыя жывапісу музея ўключае 151 твор, у тым ліку 71 партрэт. Трэці кіраўнік друкарні Бальтазар I Марэтус папрасіў свайго сябра дзяцінства Пітэра Паўля Рубенса напісаць партрэты прадстаўнікоў сям’і. У 1612–1616 гг. па замове Рубенс стварыў 12 партрэтаў. Частка партрэтаў знаходзіцца ў музейнай экспазіцыі. Наведвальнікам можна прысесці каля каміна, спакойна разгледзець сямейныя партрэты і адчуць атмасферу дома.

Цэнтральны экспанат – Партрэт Крыстафа Плантэна, напісаны Пітэрам Паўлем Рубенсам.

Рубенс пісаў партрэт пасля смерці Крыстафа Плантэна. Для стварэння партрэта ён выкарыстаў ранейшы твор, напісаны пры жыцці Плантэна ў 1584 г., які таксама захоўваецца ў музейнай калекцыі. На палотнах друкар трымае кнігу і цыркуль, які з’яўляецца часткай лагатыпа друкарні.

Музей называецца Музей Плантэна-Марэтуса, таму што пасля Крыстафа Плантэна друкарня перайшла да зяця Яна Марэтуса, якога таксама напісаў вялікі Рубенс.

5. Пітэр Паўль Рубенс быў мастаком друкарні, які не толькі стварыў партрэты, а таксама афармляў кніжныя франтыспісы, тытульныя аркушы і рабіў ілюстрацыі.

У Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі захоўваецца кніга з гравіраваным тытульным аркушам (медзярыт) па эскізе Рубенса. Гравёр – Карнэліс Гале. Аўтар кнігі – Мацей Казімір Сарбеўскі (1595–1640), паэт, філосаф і тэарэтык літартуры. Ён выкладаў у Полацкім езуіцкім калегіуме, Нясвіжскім езуіцкім калегіуме і Віленскай езуіцкай акадэміі. Сарбеўскі вядомы як выдатны лацінамоўны паэт. Доўгі час вершы Сарбеўскага вывучаліся ў еўрапейскіх навучальных установах XVІІ–XІX ст. як дасканалы ўзор новалацінскай паэзіі. Найбольш славутым яго выданнем лічыцца “Lyricorum libri IV”, якое было надрукавана ў друкарні Плантэна ў 1632 г. і выйшла пяцітысячным накладам.

6. Пазнаць плантэнаўскія выданні даволі лёгка: па друкарскай марцы “Залаты цыркуль”. Выява змяшчалася ў кнігах, творах мастацтва і аздабленні дома. У музеі для юных наведвальнікаў нават прапануецца квест – знайсці і зафіксаваць усе “цыркулі” ў музейнай прасторы. А іх тут дзясяткі! Ужо пры ўваходзе на будынку змешчана скульптура 1640 г. з выявай выдавецкай маркі.

Яркая шыльда ў экспазіцыі з выявай маркі створана ў XIX–XX стст. У цэнтральнай часцы – рука, якая апускаецца з аблокаў і трымае цыркуль, і надпіс “Labore et constantia” (“Праца і пастаянства”). Прамая і нерухомая ножка цыркуля ўвасабляе пастаянства, рухомая – працу.

І, вядома, выдавецкая марка “Залаты цыркуль” размяшчалася ў кнігах: на тытульным аркушы альбо ў канцы кнігі. Першапачатковы варыянт маркі быў лаканічны, але паступова яе дызайн ускладняўся і да асноўнай часткі дадаваліся розныя ўпрыгожанні. Амаль кожная выява маркі адметная сваімі дэкаратыўнымі элементамі, і для кожнай стваралася асобная дошка.

У слаўным выдавецтве Плантэна-Марэтуса ў Антверпене пры жыцці аўтара была надрукавана знакамітая “Перэгрынацыя” Мікалая Радзівіла Сіроткі. Гэта было другое выданне на лацінскай мове (першае выйшла ў Бранева, 1601). У фондзе Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі маецца асобнік, адметнасць якога ў тым, што ён паходзіць з Нясвіжскай бібліятэкі Радзівілаў. На апошнім аркушы асобніка змешчана выдавецкая марка.

7. Пры друкарні існавала кнігарня, якая арыентавалася на рознічны гандаль. Кнігі прадаваліся тут без пераплёту. Каб кнігі былі пераплецены, кліент мусіў скарыстацца паслугамі пераплётчыка. І сёння кнігарня з прылаўкам і шафамі па-ранейшаму цалкам абсталявана для продажу кніг – аж да грашовых вагаў для праверкі срэбных і залатых манет.

8. Бібліятэкай карысталіся ўсе супрацоўнікі друкарні. Прадукцыя канкурэнтаў дапамагала карэктарам і друкарам падрыхтаваць новыя выданні на высокім навуковым і паліграфічным узроўні. Сёння ў бібліятэцы захоўваецца каля 25 000 кніг, надрукаваных да 1800 г., у тым ліку 36-радковая Біблія Гутэнберга. Гэта адзін з 14 асобнікаў, якія захаваліся ў свеце. У музейнай прасторы бібліятэка арганізавана як гуманістычная прыватная бібліятэка XVII стагоддзя. З высокімі паліцамі, запоўненымі кнігамі, размешчанымі ў адпаведнасці з фарматам, стэндамі для чытання, глобусамі і бюстамі. Гіпсавыя бюсты на кніжных паліцах – выявы грэчаскіх і рымскіх навукоўцаў і імператараў. У цэнтры музейнай залы прадстаўлены шэдэўр друку Плантэна – васьмітомная “Біблія паліглота”, у якой тэкст Бібліі выкладаецца на пяці мовах.

9. У Музеі захоўваюцца самыя старыя ў свеце друкарскія станкі, у тым ліку два варштаты канца XVI ст. Пяць прэсаў, якія захаваліся з XVII і XVIII стагоддзяў, ўсё яшчэ ў працоўным стане. Калекцыя гравіравальных дошак налічвае 14 000 і з’яўляецца самай вялікай у свеце. Калекцыя гравюр налічвае больш за 20 000 твораў і прысвечана мастакам Антверпена з 1500 года па сённяшні дзень. Багатыя архівы XVI–XX стст. расказваюць пра паўсядзённае жыццё друкарні, дома і людзей, якія тут жылі і працавалі.

10. Музей прапануе сваім наведвальнікам цікавыя праграмы для рознага ўзросту. Тут можна самому надрукаваць тэкст і гравюру на старадаўнім варштаце або на музейных занятках выразаць цацачнага Крыстафа Плантэна з жонкай.

Музей мае сваю чытальную залу і анлайн-каталог, у якім адлюстраваны ўсе калекцыі музея.

На працягу года ў Антверпене адбываліся навуковыя мерапрыемствы і папулярныя акцыі да 500-годдзя Крыстафа Плантэна, у тым ліку светавое шоу на фасадзе будынка Музея.

Нацыянальная бібліятэка Беларусі таксама адзначала юбілей нідэрландскага друкара і сёлета падрыхтавала наступныя матэрыялы:

• Дызайн выдавецкай маркі Крыстафа Плантэна: погляд праз 500 гадоў
• “Правененцыі беларускіх гістарычных кнігазбораў у калекцыі Plantiniana Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі” (даклад у рамках XVI Міжнародных кнігазнаўчых чытанняў)
• Ствараем уласны дызайн выдавецкай маркі Крыстафа Плантэна
• “Plantiniana” ў фондзе Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі

Матэрыял падрыхтавала Таццяна Сапега, загадчыца сектара навукова-праектнай работы навукова-даследчага аддзела кнігазнаўства.